Sanskrit Hindi Dictionary



Author : Sweety Rani, Shashi Singh, Archana Tiwari and other MA students)
Center/School : Sanskrit Center, JNU
Course : Structure and History of Sanskrit Language, Special Center for Sanskrit Studies,J.N.U.
Semester/Year : Winter09
Under the supervision of : Dr. Girish Nath Jha

Enter the search (utf-8) use ITRANS for direct typing or the Devanagari keyboard

search other resources

Results for ' एक '


Base Word REF Category Headword Sandhi split POS Etymology Meaning
एकपादिका100813स्त्री*H2एकः-पादिकाNP-एक ही पैर का सहारा लेकर खड़े होना
एकोदरा16990स्त्री*H2एक-उदराNP-सगी बहन
एकोदरः16989पुं*H2एक-उदरःNP-सगा भाई
एकपिङ्गलः17073पुं*H2एक-पिङ्गलःNS-कुबेर
एकोदकः16988पुं*H2एक-उदकःNP-जो एक ही मृत पूर्वज से जल के तर्पण द्वारा संबंद्ध हो
एकाग्र्य16953वि*H2एक-अग्र्यNV-एकाग्र
एकसप्ततिः17120स्त्री*H2एक-सप्ततिःSMK-इकह्त्तर
एकरूप17089वि*H2एक-रूपNV-समरूप
एकरसः17083पुं*H2एक-रसःNP-केवल मात्र रस या आनन्द
एकशेषः17116पुं*H2एक-शेषःNS-एकशेष' द्वन्द्व समास का एक भेद जिसमें केवल एक ही पद अवशिष्ट रहता है
एकशेपः100823पुं*H2एकः-शेपःNP-एक ही जड़ का वृक्ष
एकभाव17077वि*H2एक-भावNV-"सच्चा भक्त, ईमानदार"
एकरात्रः17086पुं*H2एक-रात्रःNP-एक पूरी रात तक रहने वाला पर्व
एकाष्ठी100827स्त्री*H1-NP-"कपास का बीज,बिनौला"
एकयष्टिः17078स्त्री*H2एक-यष्टिःNP-मोतियों की एक लड़ी
एकैकम्16994अव्य*H2एक-एकम्AV-"एक-एक करके, व्यक्तिशः, पृथक्-पृथक्"
एकाग्र16952वि*H2एक-अग्रNV-"अव्यग्र, अचंचल"
एकदन्तः17039पुं*H2एक-दन्तःNS-"एक दांत वाला, गणेश का विशेषण"
एकज्योतिस्17031पुं*H2एक-ज्योतिस्NS-शिव
एकपदे17068अव्य*H2एक-पदेAV-"अकस्मात्,एकदम, अचानक"
एकपदी17067स्त्री*H2एक-पदीNP-पगडंडी
एकाक्ष16945वि*H2एक-अक्षNV-एक आँख वाला
एकव्यावहारिकाः100822पुं*H2एकः-व्यावहारिकाःNP-बौद्धों की एक शाखा
एककार्यम्17000नपुं*H2एक-कार्यम्NP-"एक मात्र कार्य, वही कार्य"
एकवाक्यम्100815नपुं*H2एकः-वाक्यम्NP-वाक्यरचना की दृष्टि से युक्तिसंगत वाक्य
एकवाक्यता17095स्त्री*H2एक-वाक्यताNP-"अर्थ की संगति, ऐकमत्य, विभिन्न उक्तियों का सामंजस्य"
एकधुर17057वि*H2एक-धुरNV-जो एक ही प्रकार से जुत सके
एकनटः17062पुं*H2एकः-नटःNP-"नाटक में प्रधान पात्र, सूत्रधार जो नान्दीपाठ करता है"
एकभार्या17075स्त्री*H2एक-भार्याNP-एक पतिव्रता और सती स्त्री
एकभार्यः17076पुं*H2एक-भार्यःNP-केवल एक पत्नी रखने वाला
एकदृश17044पुं*H2एक-दृशNP-दार्शनिक
एकयोनि17081वि*H2एक-योनिNV-एक ही कुल या जाति के
एककालः17002पुं*H2एक-कालःNP-उसी समय
एकत्र17136अव्य*H1-AVएक-त्रल्"इकठ्ठे, सब इकठ्ठे मिलकर"
एकशाखः17112पुं*H2एक-शाखःNP-एक ही शाखा या विचार का ब्राह्मण
एकतान17032वि*H2एक-तानNV-"केवल एक पदार्थ पर स्थिर या केन्द्रित, नितान्त ध्यानमग्न"
एकचारिन्17019वि*H2एक-चारिन्NV-अकेला
एकचारिणी17020स्त्री*H2एक-चारिणी NP-पतिव्रता स्त्री
एकाहार्य100804वि*H2एकः-आहार्यNV-"एक सा भोजन करने वाला,जो प्रतिषिद्ध और अनुमत भोजन में विवेक न करे"
एकापायः100803पुं*H2एकः-अपायःNP-जिसमें एक अवयव कम हो
एकाङ्गी100800स्त्री*H2एकः-अङ्गीNP-"अपूर्ण,अधूरा"
एकाङ्गः16956पुं*H2एक-अङ्गःNP-मंगल ग्रह या बुद्ध ग्रह
एकत्रिंशत्17037स्त्री*H2एक-त्रिंशत्NP-इकतीस
एकवेणिः17106स्त्री*H2एक-वेणिःNP-बालों की एक मात्र चोटी
एकार्थः16981पुं*H2एक-अर्थःNP-वही भाव
एकोदिष्टम्16991नपुं*H2एक-उद्दिष्टम्NP-श्राद्धकृत्य जो केवल एक ही मृत व्यक्ति को उद्देश्य करके किया गया हो
एकग्रामीण100805वि*H2एकः-ग्रामीणNV-एक ही गांव का रहने वाला
एकहायनी17124स्त्री*H2एक-हायनीNP-एक वर्ष की बछिया
एकजात17028वि*H2एक-जातNP-एक ही माता-पिता से उत्पन्न
एकहायन17123वि*H2एक-हायनNV-एक वर्ष की आयु का
एक16943सर्व* वि*H1-SNVइ-कन्"बहुधा अंग्रेजी के अनिश्चयवाचक निपात की भांति प्रयुक्त, एक, दूसरा; 'कुछ' अर्थ को प्रकट करने के लिए बहुवचनान्त प्रयोग; अन्ये, अपरे इसके सहसम्बन्धी शब्द हैं"
एकचित्त17021वि*H2एक-चित्तNV-केवल एक ही बात को सोचने वाला
एकचरः100806पुं*H2एकः-चरःNP-"तपस्वी,संन्यासी"
एकपक्षः17064पुं*H2एक-पक्षःNP-एक पक्ष या दल
एकशरीर17110वि*H2एक-शरीरNV-रक्तसंबद्ध एक खून का
एकादेशः16985पुं*H2एक-आदेशःNP-दो या दो से अधिक अक्षरों का एक स्थानापन्न
एकविलोचन17103वि*H2एक-विलोचनNV-एक आँख वाला
एकानुदिष्टम्16957नपुं*H2एक-अनुदिष्टम्NP-अन्त्येष्टि संस्कार जो केवल एक ही पूर्वज को उद्देश्य करके किया गया हो
एकजन्मन्17027पुं*H2एक-जन्मन्NP-शूद्र
एकपार्थिवः100814पुं*H2एकः-पार्थिवःNP-एकमात्र शासक
एकाग्र्यम्16954नपुं*H2एक-अग्र्यम्NP-एकाग्रता
एकचत्वारिंशत्17015स्त्री*H2एक-चत्वारिंशत्NP-इकतालिस
एकवेणी17107स्त्री*H2एक-वेणीNP-बालों की एक मात्र चोटी
एकतीर्थिन्17036पुं*H2एक-तीर्थिन्NP-"सहपाठी, गुरुभाई"
एकाक्षर16948वि*H2एक-अक्षरNV-एक अक्षर वाला
एकाक्षः16947पुं*H2एक-अक्षःNS-शिव
एककालीन17006वि*H2एक-कालीनNV-"समवयस्क, समसामयिक"
एककालिक17004वि*H2एक-कालिकNV-"समवयस्क, समसामयिक"
एकशतम्100824नपुं*H1-NP-एक प्रतिशत
एकविषयिन्17104पुं*H2एक-विषयिन्NP-प्रतिद्वन्द्वी
एकधुरीण100810वि*H2एकः-धुरीणNV-एक ही भार को उठाने वाला
एककार्य16999वि*H2एक-कार्यNV-"मिलकर काम करने वाला, सहयोगी, सहकारी"
एकपिङ्गः17072पुं*H2एक-पिङ्गःNS-कुबेर
एकलव्यः100825पुं*H1-NS-द्रोणाचार्य के एक शिष्य का नाम जिसने अपनी गुरुभक्ति के कारण धनुर्विद्या में प्रवीणता प्राप्त की
एकदंष्ट्रः17038पुं*H2एक-दंष्ट्रःNS-"एक दांत वाला, गणेश का विशेषण"
एकवीरः100820पुं*H2एकः-वीरःNP-प्रमुख योद्धा
एकशृड़्ग17113वि*H2एक-शृड़्गNV-केवल एक सींग धारी
एकान्तेन16967अव्य*H2एक-अन्तेनAV-"अत्यन्त, बिल्कुल, सर्वथा"
एकान्तिक16973वि*H2एक-अन्तिकNV-अन्तिम निर्णायक
एकवारे17101अव्य*H2एक-वारेAV-एक ही समय
एकान्तरे16972वि*H2एक-अन्तरNV-"अगला, जिसमें केवल एक का ही अन्तर रहे, एक के बाद एक को छोड़ कर "
एकान्तम्16965अव्य*H2एक-अन्तम्AV-"अत्यन्त, बिल्कुल, सर्वथा"
एकविंशतिः17102स्त्री*H2एक-विंशतिःSMK-इक्कीस
एकवाचक100816वि*H2एकः-वाचकNV-पर्यायवाची
एकान्तते16971अव्य*H2एक-अन्तेAV-"अत्यन्त, बिल्कुल, सर्वथा"
एकान्ततः16969अव्य*H2एक-अन्ततःAV-"अत्यन्त, बिल्कुल, सर्वथा"
एकादशन्17146सं* वि*H1-SMKएकेन अधिका दश इतिग्यारह
एकीभावः17152पुं*H1-NPएक-च्वि-भू-घञ्सामान्य स्वभाव या गुण
एकतोऽन्यतः17134अव्य*H2एकतः-अन्यतःAV-"एक ओर, दूसरी ओर"
एकधुरावह17059वि*H2एक-धुरावहNV-जो एक ही प्रकार से जुत सके
एकाङ्गम्100799नपुं*H2एकः-अङ्गम्NP-वह नाटक जिसमें एक ही अङ्क हो
एकगुरु17008वि*H2एक-गुरुNV-एक ही गुरु वाला
एकापचयः100802पुं*H2एकः-अपचयःNP-जिसमें एक अवयव कम हो
एकाकिन्17145वि*H1-NVएक-आकिनच्"अकेला, केवल एक"
एकनयनः100811पुं*H2एकः-नयनःNS-"शुक्रग्रह, असुरों का गुरु शुक्राचार्य"
एकलिङ्गः17091पुं*H2एक-लिङ्गःNP-कुबेर
" 'न' के सामान्यतया छः अर्थ गिनाये गये हैं : - क सादृश्य = समानता या सरूपता यथा 'अब्राह्मणः' ब्राह्मण के समान जनेऊ आदि पहने हुए परन्तु ब्राह्मण न होकर्, क्षत्रिय वैश्य आदि। ख अभाव = अनुपस्थिति, निषेध, अभाव, अविद्यमानता यथा """"""""अज्ञानम्"""""""" ज्ञान का न होना, इसी प्रकार, अक्रोधः, अनंगः, अकंटकः, अघटः आदि। ग भिन्न्ता = अन्तर या भेद यथा 'अपटः' कपड़ा नहीं, कपड़े से भिन्न या अन्य कोई वस्तु। घ अल्पता = लघुता, न्यूनता, अल्पार्थवाची अव्यय के रूप में प्र्युक्त होता है-यथा 'अनुदरा' पतली कमर वाली कृशोदरी या तनुमध्यमा । च अप्राशअत्य = बुराई, अयोग्यता तथा लघूकरण का अर्थ प्रकट करना - यथा 'अकालः' गलत या अनुपयुक्त समय; 'अकार्यम्' न करने य्प्ग्य, अनुचित, अयोग्य या बुरा काम। छ विरोध = विरोधी प्रतिक्रिया, वैपरीत्य यथा 'अनीतिः' नीति-विरुद्धता, अनैतिकता, 'असित' जो श्वेत न हो, काला। उपर्युक्त छः अर्थ निम्नांकित श्लोक में एकत्र संकलित हैं - तत्सादृश्यमभावश्च तदन्यत्वं तदल्पता। अप्राशस्त्यं विरोधश्च नञर्थाः षट् प्रकीर्तिताः॥ दे* 'न' भी। कृदन्त शब्दों के सथ इसका अर्थ समान्यतः """"""""नहीं"""""""" होता है यथा 'अदग्ध्वा' न जलाकर, 'अपश्यन्' न देखते हुए। इसी प्रकार 'असकृत्' एक बार नहीं। कभी-कभी 'अ' उत्तरपद के अर्थ को प्रभावित नहीं करता यथा 'अमूल्य', 'अनुत्तम', यथास्थान। """" "--
एकधर्मन्17053वि*H2एक-धर्मन्NV-एक ही धर्म को मानने वाला
एकासुगन्धि100838वि*H1-NV-इलायची की सुगन्ध से युक्त
एक17143वि*H1-NVएक-ला-क"अकेला, एकाकी"
एक17126वि*H1-NVएक-कन्"वही, समरूप"
एक100794पुं*H1-NPइ+कन्प्रजापति
एकचक्रः17013वि*H2एक-चक्रःNV-एक ही राजा द्वारा शासित
एकाष्टका100826स्त्री*H1-NP-माघ मास का आठवाँ दिन
एकतालः17033पुं*H2एक-तालःNP-"संगति, गीतों का यथार्थ समंजन, नृत्य, वाद्य यंत्र"
एकचित्तम्17023नपुं*H2एक-चित्तम्NP-"ऐकमत्य, एक मत से"
एकान्तः16963पुं*H2एक-अन्तःNP-"एकमात्र आश्रय, निश्चित नियम"
एकातपत्र16984वि*H2एक-आतपत्रNV-एकच्छत्र से विशिष्टीकृत
एकधर्मिन्17055वि*H2एक-धर्मिन्NV-एक ही धर्म को मानने वाला
एकगुरुकः17011पुं*H2एक-गुरुकःNP-गुरुभाई
एकसर्ग17121वि*H2एक-सर्गNP-नितान्त ध्यानमग्न
एकदृष्टि17048पुं*H2एक-दृष्टिNP-दार्शनिक
एककुण्डलः17007पुं*H2एक-कुण्डलःNS-"कुबेर, बलभद्र, शेषनाग"
एकविजयः100819पुं*H2एकः-विजयःNP-पूरी जीत
एकादशरुद्राः17150ब* व*H2एकादश-रुद्राःNP-११ रुद्र
एकाक्षरम्100797नपुं*H2एकः-अक्षरम्NP-"पुनीत प्रणव,‘ ओम’"
एकवासस्100817वि*H2एकः-वासस्NV-एक ही वस्त्र से आच्छादित
एकगुरुक17009वि*H2एक-गुरुकNV-एक ही गुरु वाला
एकगुरुः17010पुं*H2एक-गुरुःNP-गुरुभाई
एकोन16992वि*H2एक-उनNV-"एक कम, एक घटाकर"
एकैक16993वि*H2एक-एकNV-"एक एक करके, व्यष्टिरूप से, एक अकेला "
एकीय17153वि*H1-NVएक-छएक का या एक से
एकशृड़्गः17115पुं*H2एक-शृड़्गःNS-विष्णु
एकशफ17108वि*H2एक-शफNV-अखंड खुर वाला
एकपत्नी17066स्त्री*H2एक-पत्नीNP-"सपत्नी, सोत"
एकशः17144अव्य*H1-AVएक-शस्"एक एक करके, अकेले"
एकम्100796नपुं*H1-NP-एकता
एकधा17142अव्य*H1-AVएक-धा"मिलकर, साथ साथ"
एकधर17118वि*H2एक-धरNV-एक बार सुनी हुई बात को ध्यान में रखने वाला
एकदा17138अव्य*H1-AVएक-दा"उसी समय, सर्वथा एक बार, साथ ही साथ"
एकतर17131नपुं*H1-SNVएक-डतरच्बहुतों में से एक
एकतम17128वि*H1-SNVएक-डतमच्एक
एकतः17133अव्य*H1-AVएक-तसिल्"एक एक करके, एक एक"
एकचर17018वि*H2एक-चरNV-असहाय रहने वाला
एककर16998वि*H2एक-करNV-एक किरण वाली
एकजीववादः100808पुं*H2एकः-जीववादःNP-केवल जीवात्मा का सिद्धान्त
एकवर्णः17093पुं*H2एक-वर्णःNP-एक जाति
एकनवतिः17063स्त्री*H2एक-नवतिःNP-इक्यानवे
एकादशद्वारम्17149नपुं*H2एकादश-द्वारम्NP-शरीर के ग्यारह छिद्र
एकजातीय17030वि*H2एक-जातीयNV-एक ही प्रकार का या एक ही परिवार का
एकजातिः17029स्त्री*H2एक-जातिःNP-शूद्र
एकाग्नि100798वि*H2एकः-अग्निNV-जो केवल एक ही अग्नि को रखता है
एकवचनम्17092नपुं*H2एक-वचनम्NP-एक संख्या को प्रकट करने वाला शब्द
एकमनस्17025वि*H2एक-मनस्NV-एक मत
एकपादः17071पुं*H2एक-पादःNS-"विष्णु, शिव"
एकोघः16995पुं*H2एक-ओघःNP-एक सतत धारा
एकवारम्17098अव्य*H2एक-वारम्AV-एक ही समय
एकवर्षिका17094स्त्री*H2एक-वर्षिकाNP-एक वर्ष की बछिया
एकावली16987स्त्री*H2एक-आवलीNP-"मोतियों की या अन्य मनकों की एक लड़, ऐसी उक्तियों की पंक्ति कर्त्ता का विधेय और विधेय का कर्त्ता के रूप में नियमित संक्रमण पाया जाय"
एकयष्टिका17079स्त्री*H2एक-यष्टिकाNP-मोतियों की एक लड़ी
एकरिक्थिन्17087पुं*H2एक-रिक्थिन्NP-सह-उत्तराधिकारी
एकचेतस्17024वि*H2एक-चेतस्NV-एक मत
एकविङ्शक100818वि*H2एकः-विङ्शकNV-इकीसवाँ
एकश्रुत17117वि*H2एक-श्रुतNV-एक ही बार सुना हुआ
एकसाक्षिक17122वि*H2एक-साक्षिकNV-एक व्यक्ति द्वारा देखा हुआ
एकायनम्16979नपुं*H2एक-अयनम्NP-केवलमात्र उद्देश्य
एकदण्डिन्100809पुं*H2एकः-दण्डिन्NP-संन्यासियों की एक श्रेणी
एकच्छ्त्र100807वि*H2एकः-च्छ्त्रNV-"जो केवल एक ही छत्र से शासित हो,जहाँ एक ही राजा का राज्य हो "
एकनिपातः100812पुं*H2एकः-निपातःNP-एक अव्यय जो अकेला ही एक शब्द है
एकीयः17154पुं*H1-NPएक-छ"तरफदार, सहकारी"
एकाहः16983पुं*H2एक-अहन्NP-एक दिन तक चलने वाला यज्ञ
एकदेशः17051पुं*H2एक-देशःNP-एक भाग या अंश
एकदेवः17049पुं*H2एक-देवःNP-परब्रह्म
एकायन16975वि*H2एक-अयनNV-"नितान्त ध्यानमग्न, तुला हुआ"
एकादश17147वि*H1-NV-ग्यारहवाँ
एकतान्यतः4073अव्य*HPएकतः-अन्यतःAV-एक ओर - दूसरी ओर
एकान्य4010वि*HPएक-अन्यNV-"एक-दूसरा, एक के नीचे भी"
एकान्त16962वि*H2एक-अन्तNV-"निरपेक्ष, अचल, सतत"
एकरुपक100801पुं*H2एकः-रुपकNP-अधूरा रुपक या उपमा
एकावलिः16986स्त्री*H2एक-आवलिःNP-"मोतियों की या अन्य मनकों की एक लड़, ऐसी उक्तियों की पंक्ति कर्त्ता का विधेय और विधेय का कर्त्ता के रूप में नियमित संक्रमण पाया जाय"
एकपिण्ड17074वि*H2एक-पिण्डNV-अन्त्येष्ठि पिंड- दान के द्वारा संयुक्त
एकादशी17148स्त्री*H1-SMKP-"चान्द्र मास के प्रत्येक पक्ष का ग्यरहवाँ दिन, विष्णु संबंधी पुनीत दिवस"
एकराज्17084पुं*H2एक-राज्NP-निरंकुश या स्वेच्छाचारी राजा
एकराजः17085पुं*H2एक-राजःNP-निरंकुश या स्वेच्छाचारी राजा
एकावयवः17111पुं*H2एक-अवयवःNP-एक रक्त के बन्धु - बांधव
एकशफः17109पुं*H2एक-शफःNP-ऐसा पशु जिसके खुर या सुम फटे हुए न हों
एकवीर100821पुं*H2एकः-वीरNS-स्कन्द के३ नौ सहायकों में से एक
एकक्रः17014पुं*H2एक-क्रःNP-सूर्य का रथ
एकश्रुतिः17119स्त्री*H2एक-श्रुतिःNP-एकस्वरता