॥*॥ श्रीः ॥*॥
---वाक्यपदीयम्---
तृतीयं काण्डम्
(पदकाण्डम्)
*अथ जातिसमुद्देशः*
द्विधा कैश्चित् पदं भिन्नं चतुर्धा
पञ्चाधापि वा ।
अपोद्धृत्यैव वाक्येभ्यः प्रकृतिप्रत्ययादिवत्
॥१॥
पदार्थानामपोद्धारे जातिर्वा द्रव्यमेव
वा ।
पदार्थौ सर्वशब्दानां नित्यावेवोपवर्णितौ
॥२॥
केषाञ्चित् साहचर्येण जातिः शक्त्युपलक्षणम्
।
खदिरादिष्वशक्तेषु शक्तः प्रतिनिधीयते
॥३॥
अस्वातन्त्र्यफलो बन्धिः प्रमाणादीव
शिष्यते ।
अतो जात्यभिधानेऽपि शक्तिहीनं
न गृह्यते ॥४॥
संश्लेषमात्रं बध्नातिर्यदि स्यात्तु
विविक्षितः ।
शक्त्याश्रये ततो लिङ्गं प्रमाणाद्यनुशासनम्
॥५॥
स्वा जातिः प्रथमं शब्दैः सर्वैरेवाभिधीयते
।
ततोऽर्थजातिरूपेषु तदध्यारोपकल्पना
॥६॥
यथा रक्ते गुणे तत्त्वं कषाये व्यपदिश्यते
।
संयोगिसन्निकषाच्च वस्त्रादिष्वपि
गृह्यते ॥७॥
तथा शब्दार्थसंबन्धाच्छब्दे जातिरवस्थिता
।
व्यपदेशेऽर्थजातीनां जातिकार्याय
कल्पते ॥८॥
जातिशब्दैकशेषे सा जातीनां जातिरिष्यते
।
शब्दजातय इत्यत्र तज्जातिश्शब्दजातिषु
॥९॥
या शब्दजातिः शब्देषु शब्देभ्यो
भिन्नलक्षणा ।
जातिस्सा शब्दजातित्वमप्यतिक्रम्य
वर्तते ॥१०॥
अर्थजात्यभिधानेऽपि सर्वे जात्यभिधायिनः
।
व्यापारलक्ष्णा यस्मात् पदार्थाः
समवस्थिताः ॥११॥
जातौ पदार्थे जातिर्वा विशेषो वापि
जातिवत् ।
शब्दैरपेक्ष्यते यस्मादतस्ते जातिवाचिनः
॥१२॥
द्रव्यधर्मा पदार्थे तु द्रव्ये
सर्वोऽर्थ उच्यते ।
द्रव्यधर्माश्रयाद् द्रव्यमतः
सर्वोऽर्थ इष्यते ॥१३॥
अनुप्रवृत्तिधर्मो वा जातिस्स्यात्
सर्वजातिषु ।
व्यावृत्तिधर्मसामान्यं विशेषे
जातिरिष्यते ॥१४॥
संयोगिधर्मभेदेन देशे च परिकल्पिते
।
तेषु देशेषु सामान्यमाकाशस्यापि
विद्यते ॥१५॥
अदेशानां घटादीनां देशास्संबन्धिनो
यथा ।
आकाशस्याप्यदेशस्य देशास्संबन्धिनस्तथा
॥१६॥
भिन्नवस्त्वाश्रया बुद्धिः संयोगिष्वनुवर्तते
।
समवायिषु भेदस्य ग्रहणं विनिवर्तते
॥१७॥
अतः संयोगिदेशानां गौणत्वं परिकल्प्यते
।
अविवेकात् प्रदेशेभ्यो मुख्यत्वं
समवायिनाम् ॥१८॥
अनुप्रवृत्तिरूपां यां प्राख्यातामाकृतिं
विदुः ।
केचिद् व्यावृत्तिरूपां तु द्रव्यत्वेन
प्रचक्षते ॥१९॥
भिन्ना इति परोपाधिरभिन्ना इति
वा पुनः ।
भावात्मसु प्रपञ्चोऽयं संसृष्टेष्वेव
जायते ॥२०॥
नैकत्वं नापि नानात्वं न सत्त्वं
न च नास्तिता ।
आत्मतत्त्वेषु भावानामसंसृष्टेषु
विद्यते ॥२१॥
सर्वशक्त्यात्मभूतत्वमेकस्यैवेति
निर्णयः ।
भावानामात्मभेदस्य कल्पना स्यादनर्थिका
॥२२॥
तस्माद् द्रव्यादयः सर्वाः शक्तयो
भिन्नलक्षणाः ।
संसृष्टाः पुरुषार्थस्य साधिका
न तु केवलाः ॥२३॥
यथैव चेन्द्रियादीनामात्मभूता
समग्रता ।
तथा सम्बन्धिसम्बन्धसंसर्गेऽपि
प्रतीयते ॥२४॥
न तदुत्पद्यते किञ्चिद्यस्य जातिर्न
विद्यते ।
आत्माभिव्यक्तये जातिः कारणानां
प्रयोजिका ॥२५॥
कारणेषु पदं कृत्वा नित्यानित्येषु
जातयः ।
क्वचित्कार्येष्वभिव्यक्तिमुपयान्ति
पुनः पुनः ॥२६॥
निर्वर्त्त्यमानं यत्कर्म जातिस्तत्रापि
साधनम् ।
स्वाश्रयस्याभिनिष्पत्तौ सा क्रियाणां
प्रयोजिका ॥२७॥
विधौ वा प्रतिषेधे वा ब्राह्मणत्वादिसाधनम्
।
व्यक्त्याश्रिताश्रिता जातेः संख्याजातिर्विशेषिका
॥२८॥
यथा जलादिभिर्व्यक्तं मुखमेवाभिधीयते
।
तथा द्रव्यैरभिव्यक्ता जातिरेवाभिधीयते
॥२९॥
यथेन्द्रियगतो भेद इन्द्रियग्रहणादृते
।
इन्द्रियार्थेष्वदृष्टोऽपि ज्ञानभेदाय
कल्पते ॥३०॥
तथात्मरूपग्रहणात् केषाञ्चिद्
व्यक्तयो विना ।
सामान्यज्ञानभेदानामुपयान्ति
निमित्तताम् ॥३१॥
सत्यासत्यौ तु यौ भागौ प्रतिभावं
व्यवस्थितौ ।
सत्यं यत् तत्र सा जातिरसत्या व्यक्तव्यः
स्मृताः ॥३२॥
सम्बन्धिभेदात् सत्तैव भिद्यमाना
गवादिषु ।
जातिरित्युच्यते तस्यां सर्वे
शब्दा व्यवस्थिताः ॥३३॥
तां प्रातिपदिकार्थं च धात्वर्थं
च प्रचक्षते ।
सा नित्या सा महानात्मा तामाहुस्त्वतलादयः
॥३४॥
प्राप्तक्रमा विशेषेषु क्रिया
सैवाभिधीयते ।
क्रमरूपस्य संहारे तत्सत्त्वमिति
कथ्यते ॥३५॥
सैव भावविकारेषु षडवस्थाः प्रपद्यते
।
क्रमेण शक्तिभिः स्वाभिरेवं प्रत्यवभासते
॥३६॥
आत्मभूतः क्रमोऽप्यस्या यत्रेदं
कालदर्शनम् ।
पौर्वापर्यादिरूपेण प्रविभक्तमिव
स्थितम् ॥३७॥
तिरोभावाभ्युपगमे भावानां सैव
नास्तिता ।
लब्धक्रमे तिरोभावे नश्यतीति प्रतीयते
॥३८॥
पूर्वस्मात्प्रच्युता धर्मादप्राप्ता
चोत्तरं पदम् ।
तदन्तराले भेदानामाश्रयाज्जन्म
कथ्यते ॥३९॥
आश्रयः स्वात्ममात्रा वा भावा वा
व्यतिरेकिणः ।
स्वशक्तयो वा सत्ताया भेददर्शनहेतवः
॥४०॥
पृथिव्यादिष्वभिव्यक्तौ न संस्थानमपेक्षते
।
अनुच्छिन्नाश्रयाज्जातिरनित्येऽप्याश्रये
स्थिता ॥४१॥
अनुच्छेद्याश्रयामेके सर्वां जातिं
प्रचक्षते ।
न यौगपद्यं प्रलये सर्वस्येति व्यवस्थिताः
॥४२॥
प्रकृतौ प्रविलीनेषु भेदेष्वेकत्वदर्शिनाम्
।
द्रव्यसत्त्वं प्रपद्यन्ते स्वाश्रया
एव जातयः ॥४३॥
ब्राह्मणत्वादयो भावाः सर्वप्राणिष्ववस्थिताः
।
अभिव्यक्ताः स्वकार्याणां साधका
इत्यपि स्मृताः ॥४४॥
चित्रादिष्वप्यभिव्यक्तिर्जातीनां
कैश्चिदिष्यते ।
प्राण्याश्रितास्तु ताः प्राप्तौ
निमित्तं पुण्यपापयोः ॥४५॥
ज्ञानं त्वस्मद्विशिष्टानां तासु
सर्वेन्द्रियं विदुः ।
अभ्यासान्मणिरूप्यादिविशेषेष्विव
तद्विदाम् ॥४६॥
जात्युत्पलादिगन्धादौ भेदतत्त्वं
यदाश्रितम् ।
तद्भावप्रत्ययैर्लोकेऽनित्यत्वान्नाभिधीयते
॥४७॥
अस्वशब्दाभिधानास्तु नरसिंहादिजातयः
।
सरूपावयवेवान्या तासु श्रुतिरवस्थिता
॥४८॥
जात्यवस्थापरिच्छेदे सङ्ख्या सङ्ख्यात्वमेव
वा ।
विप्रकषेऽपि संसर्गादुपकाराय कल्पते
॥४९॥
लक्षणा शब्दसंस्कारे व्यापारः
कार्यसिद्धये ।
सङ्ख्याकर्मादिशक्तीनां श्रुतिसाम्येऽपि
दृश्यते ॥५०॥
न विना सङ्ख्यया कश्चित् सत्त्वभूतोऽर्थ
उच्यते ।
अतः सर्वस्य निर्देशे सङ्ख्या स्यादविवक्षिता
॥५१॥
एकत्वं वा बहुत्वं वा केषाञ्चिदविवक्षितम्
।
तद्धि जात्यभिधानाय द्वित्वं तु
स्याद्विवक्षितम् ॥५२॥
यद्येतौ व्याधितौ स्यातां देयं
स्यादिदमौषधम् ।
इत्येवं लक्षणेऽर्थस्य द्वित्वं
स्यादविवक्षितम् ॥५३॥
एकादिशब्दवाच्यायाः कर्मण्यङ्गत्वमिष्यते
।
सङ्ख्यायाः खनति द्वाभ्यामिति
रूपाद्धि साश्रिता ॥५४॥
यजेत पशुनेत्यत्र संस्कारस्यापि
सम्भवे ।
यथा जातिस्तथैकत्वं साधनत्वेन
गम्यते ॥५५॥
लिङ्गात्तु स्याद् द्वितीयादेस्तदेकत्वं
विवक्षित्वम् ।
एकार्थविषयत्वे च तल्लिङ्गं जातिसङ्ख्ययोः
॥५६॥
अन्यत्राविहितस्यैव स विधिः प्रथमं
पशोः ।
क्रियायामङ्गभावश्च तत्त्वेतस्माद्
विवक्षितम् ॥५७॥
ग्रहास्त्वन्यत्र विहिता भिन्नसङ्ख्याः
पृथक् पृथक् ।
प्राजापत्या नवेत्येवमादिभेदसमन्विताः
॥५८॥
अङ्गत्वेन प्रतीतानां सम्मार्गे
त्वङ्गिनां पुनः ।
निर्देशं प्रति या सङ्ख्या सा कथं
स्याद्विवक्षिता ॥५९॥
नान्यत्र विधिरस्तीति संस्कारो
नापि चाङ्गिता ।
हेतुः सङ्ख्याऽविवक्षायां यत्नात्
सा हि विवक्षिता ॥६०॥
सम्मार्जने विशेषश्च न ग्रहे कश्चिदाश्रितः
।
विहितास्ते च संस्कार्याः सर्वेषामाश्रयस्ततः
॥६१॥
प्रत्याश्रयं समाप्तायां जातावेकेन
चेत्क्रिया ।
पशुना न प्रकल्पेत तत् स्यादेवं
प्रकल्पनम् ॥६२॥
एकेन च प्रसिद्धायां क्रियायां
यदि सम्भवात् ।
पश्वन्तरमुपादेयमुपादानमनर्थकम्
॥६३॥
यथैवाहितगर्भायां गर्भाधानमनर्थकम्
।
तथैकेन प्रसिद्धायां पश्वन्तरमनर्थकम्
॥६४॥
तावतार्थस्य सिद्धत्वादेकत्वस्याव्यतिक्रमम्
।
केचिदिच्छन्ति न त्वत्र सङ्ख्याङ्गत्वेन
गृह्यते ॥६५॥
द्वितीयादिषु यल्लिङ्गमुक्तं न्यायानुवादि
तत् ।
न सङ्ख्या साधनत्वेन जातिवत्तेन
गम्यते ॥६६॥
अन्वयव्यतिरेकाभ्यां सङ्ख्याभ्युपगमे
सति ।
युक्तं यत्साधनत्वं स्यान्न त्वन्यार्थोपलक्षणम्
॥६७॥
साधनत्वे पदार्थस्य सामर्थ्यं
न प्रहीयते ।
सङ्ख्या व्यापारधर्मोऽतस्तेन लिङ्गेन
गम्यते ॥६८॥
अपूर्वस्य विधेयत्वात् प्राधान्यमवसीयते
।
विहितस्य परार्थत्वाच्छेषभावः
प्रतीयते ॥६९॥
संमार्गस्य विधेयत्वादन्यत्र विहिते
ग्रहे ।
विधिवाक्ये श्रुता सङ्ख्या लक्षणायां
न बाध्यते ॥७०॥
विधिवाक्यान्तरे सङ्ख्या पशोर्नास्ति
विरोधिनी ।
तस्मात् सगुण एवासौ सदैकत्वेन गम्यते
॥७१॥
निर्ज्ञातद्रव्यसंबन्धे यः कर्मण्युपदिश्यते
।
गुणस्तेनार्थिता तस्य द्रव्येणेव
प्रतीयते ॥७२॥
कश्चिदेव गुणो द्रव्ये यथा सामर्थ्यलक्षणः
।
आधारोऽपि गुणस्यैवम् प्राप्तः
सामर्थ्यलक्षणः ॥७३॥
तयोस्तु पृथगर्थित्वे सम्बन्धो
यः प्रतीयते ।
न तस्मिन्नुपघातोऽस्ति कल्प्यमन्यन्न
चाश्रुतम् ॥७४॥
क्रियया योऽभिसम्बन्धः स श्रुतिप्रापितस्तयोः
।
आश्रयाश्रयिणोर्वाक्यान्नियमस्त्ववतिष्ठते
॥७५॥
तत्र द्रव्यगुणाभावे प्रत्येकं
स्याद् विकल्पनम् ।
श्रुतिप्राप्तो हि सम्बन्धो बलवान्
वाक्यलक्षणात् ॥७६॥
यदा तु जातिः शक्तिर्वा क्रियां
प्रत्युपदिश्यते ।
सामर्थ्यात् संनिधीयेते तत्र द्रव्यगुणौ
तदा ॥७७॥
जातीनां च गुणानां च तुल्येऽङ्गत्वे
क्रियां प्रति ।
गुणाः प्रतिनिधीयन्ते छागादीनां
न जातयः ॥७८॥
व्यक्तिशक्तेः समासन्ना जातयो
न तथा गुणाः ।
साक्षाद् द्रव्यं क्रिययोगि गुणस्तस्माद्
विकल्पते ॥७९॥
साम्येनान्यतराभावे विकल्पः कैश्चिदिष्यते
।
अतद्गुणोऽतश्छागः स्यान्मेषो वा
तद्गुणो भवेत् ॥८०॥
जातेराश्रितसंख्यायाः प्रवृत्तिरुपलभ्यते
।
संख्याविशेषमुत्सृज्य क्वचित्
सैव प्रवर्तते ॥८१॥
पराङ्गभूतं सामान्यं युज्यते द्रव्यसंख्यया
।
स्वार्थं प्रवर्तमानं तु न संख्यामवलम्बते
॥८२॥
यजेत पशुनेत्यत्र यज्यर्थायां
पशुश्रुतौ ।
कृतार्थैकेन पशुना प्रधानं भवति
क्रिया ॥८३॥
यावतां सम्भवो यस्य स कुर्यात्तावतां
यदि ।
आलम्भनं गुणैस्तेन प्रधानं स्यात्
प्रयोजितम् ॥८४॥
संमृज्यमानतन्त्रे तु ग्रहे यत्र
क्रियाश्रुतिः ।
सङ्ख्याविशेष हणं नैव तत्राद्रियामहे
॥८५॥
शिष्यमाणपरे वाक्ये यदेकग्रहणं
कृतम् ।
शेषे विशिष्टसंख्येऽपि व्यक्तं
तल्लिङ्गदर्शनम् ॥८६॥
समासप्रत्ययविधौ यथा निपतिता श्रुतिः
।
गुणानां परतन्त्राणां न्यायेनैवोपपद्यते
॥८७॥
गुणेऽपि नाङ्गीक्रियते प्रधानान्तरसिद्धये
।
संख्या कर्ता तथा कर्मण्यविशिष्टः
प्रतीयते ॥८८॥
यस्यान्यस्य प्रसक्तस्य नियमार्था
पुनः श्रुतिः ।
निवृत्तौ चरितार्थत्वात् सङ्ख्या
तत्राविवक्षिता ॥८९॥
सरूपसमुदायात्तु विभक्तिर्या विधीयते
।
एकस्तत्रार्थवान् सिद्धः समुदायस्य
वाचकः ॥९०॥
प्रत्ययस्य प्रधानस्य समासस्यापि
वा विधौ ।
सिद्धः संख्याविवक्षायां सर्वथानुग्रहो
गुणे ॥९१॥
अभेदरूपं सादृश्यमात्मभूताश्च
शक्तयः ।
जातिपर्यायवाचित्वमेषामप्युपवर्ण्यते
॥९२॥
दण्डोपादित्सया दण्डं यद्यपि प्रतिपद्यते
।
न तस्मादेव सामर्थ्यात् स दण्डीति
प्रतीयते ॥९३॥
नेच्छानिमित्तादिच्छावानिति ज्ञानं
प्रवर्तते ।
तस्मात् सत्यपि सामर्थ्यं बुद्धिरर्थान्तराश्रया
॥९४॥
स्वभावोऽव्यपदेश्यो वा सामर्थ्यं
वावतिष्ठते ।
सर्वस्यान्ते यतस्तस्माद् व्यवहारो
न कल्पते ॥९५॥
यदा भेदान् परित्यज्य बुद्ध्यैक
इव गृह्यते ।
व्यक्त्यात्मैव तदा तत्र बुद्धिरेका
प्रवर्तते ॥९६॥
भेदरूपैरनुस्यूतं यदैकमिव मन्यते
।
समूहावग्रहा बुद्धिर्बहुभ्यो जायते
तदा ॥९७॥
सकृत् प्रवृत्तावेकत्वमावृत्तौ
सदृशात्मताम् ।
भिन्नात्मिकानां व्यक्तीनां भेदापोहात्
प्रपद्यते ॥९८॥
अनुप्रवृत्तेति यथा भिन्ना बुद्धिः
प्रतीयते ।
अर्थो व्यावृत्तरूपोऽपि तथा तत्त्वेन
गृह्यते ॥९९॥
सरूपाणां च सर्वेषां न भेदोपनिपातिनः
।
विद्यन्ते वाचकाः शब्दा नापि भेदोऽवधार्यते
॥१००॥
ज्ञानशब्दार्थविषया विशेषा ये
व्यवस्थिताः ।
तेषां दुरवधारत्वाज्ज्ञानाद्येकत्वदर्शनम्
॥१०१॥
ज्ञानेष्वपि यथार्थेषु तथा सर्वेषु
जातयः ।
संसर्गदर्शने सन्ति ताश्चार्थस्य
प्रसाधिकाः ॥१०२॥
ज्ञेयस्थमेव सामान्यं ज्ञानानामुपकारकम्
।
न जातु ज्ञेयवज्ज्ञानं पररूपेण
रूप्यते ॥१०३॥
यथा ज्योतिः प्रकाशेन नान्येनाभिप्रकाश्यते
।
ज्ञानाकारस्तथान्येन न ज्ञानेनोपगृह्यते
॥१०४॥
घटज्ञानमिति ज्ञानं घटज्ञानविलक्षणम्
।
घट इत्यपि यज्ज्ञानं विषयोपनिपाति
तत् ॥१०५॥
यतो विषयरूपेण ज्ञानरूपं न गृह्यते
।
अर्थरूपविविक्तं च स्वरूपं नावधार्यते
॥१०६॥
॥*॥ इति जातिसमुद्देशः
समाप्तः ॥*॥
----------------------------------------------------
*अथ द्रव्यसमुद्देशः*
आत्मा वस्तु स्वभावश्च शरीरं तत्त्वमित्यपि
।
द्रव्यमित्यस्य पर्यायास्तच्च
नित्यमिति स्मृतम् ॥१॥
सत्यं वस्तु तदाकारैरसत्यैरवधार्यते
।
असत्योपाधिभिः शब्दैः सत्यमेवाभिधीयते
॥२॥
अध्रुवेण निमित्तेन देवदत्तगृहं
यथा ।
गृहीतं गृहशब्देन शुद्धमेवाभिधीयते
॥३॥
सुवर्णादि यथा भिन्नं स्वैराकारैरपायिभिः
।
रुचकाद्यभिधानानां शुद्धमेवैति
वाच्यताम् ॥४॥
आकारैश्च व्यवच्छेदात् सार्वार्थ्यमवरुध्यते
।
यथैव चक्षुरादीनां सामर्थ्यं नाडिकादिभिः
॥५॥
तेष्वाकारेषु यः शब्दस्तथाभूतेषु
वर्तते ।
तत्त्वात्मकत्वात्तेनापि नित्यमेवाभिधीयते
॥६॥
न तत्त्वातत्त्वयोर्भेद इति वृद्धेभ्य
आगमः ।
अतत्त्वमिति मन्यन्ते तत्त्वमेवाविचारितम्
॥७॥
विकल्परूपं भजते तत्त्वमेवाविकल्पितम्
।
न चात्र कालभेदोऽस्ति कालभेदश्च
गृह्यते ॥८॥
यथा विषयधर्माणां ज्ञानेऽत्यन्तमसंभवः
।
तदात्मेव च तत् सिद्धमत्यन्तमतदात्मकम्
॥९॥
यथा विकाररूपाणां तत्त्वेऽत्यन्तमसम्भवः
।
तदात्मेव च तत्तत्त्वमत्यन्तमतदात्मकम्
॥१०॥
सत्यमाकृतिसंहारे यदन्ते व्यवतिष्ठते
।
तन्नित्यं शब्दवाच्यं तच्छब्दतत्त्वं
न भिद्यते ॥११॥
न तदस्ति न तन्नास्ति न तदेकं न तत्
पृथक् ।
न संसृष्टं विभक्तं वा विकृतं न
च नान्यथा ॥१२॥
तन्नास्ति विद्यते तच्च तदेकं तत्
पृथक् पृथक् ।
संसृष्टं च विभक्तं च विकृतं तत्तदन्यथा
॥१३॥
तस्य शब्दार्थसम्बन्धरूपमेकस्य
दृश्यते ।
तद् दृश्यं दर्शनं द्रष्टा दर्शनं
च प्रयोजनम् ॥१४॥
विकारापगमे सत्यं सुवर्णं कुण्डले
यथा ।
विकारापगमे सत्यां तथाहुः प्रकृतिं
पराम् ॥१५॥
वाच्या सा सर्वशब्दानां शब्दाश्च
न पृथक् ततः ।
अपृथक्त्वे च सम्बन्धस्तयोर्नानात्मनोरिव
॥१६॥
आत्मा परः प्रियो द्वेष्यो वक्ता
वाच्यं प्रयोजनम् ।
विरुद्धानि यथैकस्य स्वप्ने रूपाणि
चेतसः ॥१७॥
अजन्मनि तथा नित्ये पौर्वापर्यविवर्जिते
।
तत्त्वे जन्मादिरूपत्वं विरुद्धमुपलभ्यते
॥१८॥
॥*॥
इति द्रव्यसमुद्देशः समाप्तः ॥*॥
-----------------------------------------------------
*अथ सम्बन्धसमुद्देशः*
ज्ञानं प्रयोक्तुर्बाह्योऽर्थः
स्वरूपं च प्रतीयते ।
शब्दैरुच्चरितैस्तेषां सम्बन्धः
समवस्थितः ॥१॥
प्रतिपत्तिर्भवत्यर्थे ज्ञाने
वा संशयः क्वचित् ।
स्वरूपेषूपलब्धेषु व्यभिचारो न
विद्यते ॥२॥
अस्यायं वाचको वाच्य इति षष्ठ्या
प्रतीयते ।
योगः शब्दार्थयोस्तत्त्वमित्यतो
व्यपदिश्यते ॥३॥
नाभिधानं स्वधर्मेण सम्बन्धस्यास्ति
वाचकम् ।
अत्यन्तपरतन्त्रत्वाद् रूपम् नास्यापदिश्यते
॥४॥
उपकारात् स यत्रास्ति धर्मस्तत्रानुगम्यते
।
शक्तीनामपि सा शक्तिर्गुणानामप्यसौ
गुणः ॥५॥
तद्धर्मणोस्तु ताच्छब्द्यं संयोगसमवाययोः
।
तयोरप्युपकारार्था नियतास्तदुपाधयः
॥६॥
काचिदेव तु सावस्था कार्यप्रसवसूचिता
।
कस्यचित् केनचिद् यस्यां संयोग
उपजायते ॥७॥
निरात्मकानामुत्पतौ नियमः क्वचिदेव
यः ।
तेनैवाव्यपवर्गश्च प्राप्त्यभेदे
स (च) यत्कृतः ॥८॥
आत्मान्तरस्य येनात्मा तदात्मेवावधार्यते
।
यतश्चैकस्य नानात्वं तत्त्वं नाध्यवसीयते
॥९॥
तां शक्तिं समवायाख्यां शक्तीनामुपकारिणीम्
।
भेदाभेदावतिक्रान्तामन्यथैव व्यवस्थिताम्
॥१०॥
धर्मं सर्वपदार्थानामतीतः सर्वलक्षणः
।
अनुगृह्णाति संबन्ध इति पूर्वेभ्य
आगमः ॥११॥
पदार्थीकृत एवान्यैः सर्वत्राभ्युपगम्यते
।
सम्बन्धस्तेन शब्दार्थः प्रविभक्तुं
न शक्यते ॥१२॥
समवायात् स्व आधारः स्वा च जातिः
प्रतीयते ।
एकार्थसमवायात्तु गुणाः स्वाधार
एव ये ॥१३॥
द्रव्यत्वसत्तासंयोगाः स्वान्याधारोपबन्धनाः
।
तत्प्रदेशविभागाश्च गुणा द्वित्वादयश्च
ये ॥१४॥
केचित् स्वाश्रयसंयुक्ताः केचित्
तत्समवायिनः ।
संयुक्तसमवेतेषु समवेतास्तथा परे
॥१५॥
स्वाश्रयेण तु संयुक्तैः संयुक्तं
विभु गम्यते ।
समवायस्य संबन्धो नापरस्तत्र दृश्यते
॥१६॥
सम्बन्धस्याविशिष्टत्वान्न चात्र
नियमो भवेत् ।
तस्माच्छब्दार्थयोर्नैव सम्बन्धः
परिकल्पते ॥१७॥
अदृष्टवृत्तिलाभेन यथा संयोग आत्मनः
।
क्वचित् स्वस्वामियोगाख्योऽभेदेऽन्यत्रापि
स क्रमः ॥१८॥
प्राप्तिं तु समवायाख्यां वाच्यधर्मातिवर्तिनीम्
।
प्रयोक्ता प्रतिपत्ता वा न शब्दैरनुगच्छति
॥१९॥
अवाच्यमिति यद् वाच्यं तदवाच्यतया
यदा ।
वाच्यमित्यवसीयेत वाच्यमेव तदा
भवेत् ॥२०॥
अथाप्यवाच्यमित्येवं न तद् वाच्यं
प्रतीयते ।
विवक्षितास्य यावस्था सैव नाध्यवसीयते
॥२१॥
तथान्यथा सर्वथा च यस्यावाच्यत्वमुच्यते
।
तत्रापि नैव सावस्था तैः शब्दैः
प्रतिषिध्यते ॥२२॥
न हि संशयरूपेऽर्थे शेषत्वेन व्यवस्थिते
।
अव्युदासे स्वरूपस्य संशयोऽन्यः
प्रवर्तते ॥२३॥
यदा च निर्णयज्ञाने निर्णयत्वेन
निर्णयः ।
प्रक्रम्यते तदा ज्ञानं स्वधर्मे
नावतिष्ठते ॥२४॥
सर्वं मिथ्या ब्रवीमिति नैतद्वाक्यं
विवक्ष्यते ।
तस्य मिथ्याभिधाने हि प्रक्रान्तोऽर्थो
न गम्यते ॥२५॥
न च वाचकरूपेण प्रवृत्तस्यास्ति
वाच्यता ॥
प्रतिपाद्यं न तत्तत्र येनान्यत्
प्रतिपाद्यते ॥२६॥
असाधिका प्रतिज्ञेति नेयमेवाभिधीयते
।
यथा तथास्य धर्मोऽपि नैव कैश्चित्
प्रतीयते ॥२७॥
व्यापारस्यापरो यस्मान्न व्यापारोऽस्ति
कश्चन ।
विरोधमनवस्थां वा तस्मात् सर्वत्र
नाश्रयेत् ॥२८॥
इन्द्रियाणां स्वविषयेष्वनादिर्योग्यता
यथा ।
अनादिरर्थैः शब्दानां सम्बन्धो
योग्यता तथा ॥२९॥
असाधुरनुमानेन वाचकः कैश्चिदिष्यते
।
वाचकत्वाविशेषे वा नियमः पुण्यपापयोः
॥३०॥
सम्बन्धशब्दे सम्बन्धो योग्यतां
प्रति योग्यता ।
समयाद् योग्यतासंविन्मातापुत्रादियोगवत्
॥३१॥
शब्दः कारणमर्थस्य स हि तेनोपजन्यते
।
तथा च बुद्धिविषयादर्थाच्छब्दः
प्रतीयते ॥३२॥
भोजनाद्यपि मन्यन्ते बुद्ध्यर्थे
यदसम्भवि ।
बुद्ध्यर्थादेव बुद्ध्यर्थे जाते
तदपि दृश्यते ॥३३॥
अनित्येष्वपि नित्यत्वमभिधेयात्मना
स्थितम् ।
अनित्यत्वं स्वशक्तिर्वा सा च नित्यान्न
भिद्यते ॥३४॥
शब्देनार्थस्य संस्कारो दृष्टादृष्टप्रयोजनः
।
क्रियते सोऽभिसम्बन्धमन्तरेण कथं
भवेत् ॥३५॥
नावश्यमभिधेयेषु संस्कारः स तथाविधः
।
दृश्यते न च सम्बन्धस्तथाभूतो विवक्षितः
॥३६॥
सति प्रत्ययहेतुत्वं सम्बन्ध उपपद्यते
।
शब्दस्यार्थे यतस्तत्र सम्बन्धोऽस्तीति
गम्यते ॥३७॥
नित्येऽनित्येपि वाच्येऽर्थे पुरुषेण
कथञ्चन ।
सम्बन्धोऽकृतसम्बन्धैः शब्दैः
कर्तुं न शक्यते ॥३८॥
व्यपदेशे पदार्थानामन्या सत्तौपचारिकी
।
सर्वावस्थासु सर्वेषामात्मरूपस्य
दर्शिका ॥३९॥
स्फटिकादि यथा द्रव्यं भिन्नरूपैरुपाश्रयैः
।
स्वशक्तियोगात् सम्बन्धं ताद्रूप्येणोपगच्छति
॥४०॥
तद्वच्छब्दोऽपि सत्तायामस्यां
पूर्वं व्यवस्थितः ।
धर्मैरुपैति सम्बन्धमविरोधिविरोधिभिः
॥४१॥
एवं च प्रतिषेध्येषु प्रतिषेधप्रकॢप्तये
।
आश्रितेषूपचारेण प्रतिषेधः प्रवर्तते
॥४२॥
आत्मलाभस्य जन्माख्या सत्ता(लब्धा)
लभ्यं च लभ्यते ।
यदि सज्जायते कस्मादथासज्जायते
कथम् ॥४३॥
सतो हि गन्तुर्गमनं सति गम्ये प्रवर्तते
।
गन्तृवच्चेन्न जन्मार्थो न चेत्
तद्वन्न जायते ॥४४॥
उपचर्य तु कर्तारमभिधानप्रवृत्तये
।
पुनश्च कर्मभावेन तां क्रियां च
तदाश्रयाम् ॥४५॥
अथोपचारसत्तैवं विधेयास्तत्र लादयः
।
जन्मना तु विरोधित्वान्मुख्या
सत्ता न विद्यते ॥४६॥
आत्मानमात्मना बिभ्रदस्तीति व्यपदिश्यते
।
अन्तर्भावाच्च तेनासौ कर्मणा न
सकर्मकः ॥४७॥
प्राक् च सत्ताभिसंबन्धान्मुख्या
सत्ता कथं भवेत् ।
असंश्च नास्तेः कर्ता स्यादुपचारस्तु
पूर्ववत् ॥४८॥
तस्माद्भिन्नेषु धर्मेषु विरोधिष्वविरोधिनीम्
।
विरोधिख्यापनायैव शब्दैस्तैस्तैरुपाश्रिताम्
॥४९॥
अभिन्नकालामर्थेषु भिन्नकालेष्ववस्थिताम्
।
प्रवृत्तिहेतुं सर्वेषां शब्दानामौपचारिकीम्
॥५०॥
एतां सत्तां पदार्थौ हि न कश्चिदतिवर्तते
।
सा च सम्प्रतिसत्तायाः पृथग्भाष्ये
निदर्शिता ॥५१॥
प्रदेशस्यैकदेशं वा परतो वा निरूपणम्
।
विपर्ययमभावं वा व्यवहारोऽनुवर्तते
॥५२॥
यथेन्द्रियस्य वैगुण्यात् सत्ताध्यारोपवानिव
।
जायते प्रत्ययोऽर्थेभ्यस्तथैवोद्देशजा
मतिः ॥५३॥
अकृत्स्नविषयाभासं शब्दः प्रत्ययमाश्रितः
।
अर्थमाहान्यरूपेण स्वरूपेणानिरूपितम्
॥५४॥
रूपणव्यपदेशाभ्यां लौकिके वर्त्मनि
स्थितौ ।
ज्ञानं प्रत्यभिलापं च सदृशौ बालपण्डितौ
॥५५॥
सर्वार्थरूपता शुद्धिर्ज्ञानस्य
निरुपाश्रया ।
ततोऽप्यस्य परां शुद्धिमेके प्राहुररूपिकाम्
॥५६॥
उपप्लवो हि ज्ञानस्य बाह्याकारानुपातिता
।
कालुष्यमिव तत्तस्य संसर्गे व्यतिभेदजम्
॥५७॥
यथा च ज्ञानमालेखादशुद्धौ व्यवतिष्ठते
।
तथोपाश्रयवानर्थः स्वरूपाद् विप्रकृष्यते
॥५८॥
एवमर्थस्य शब्दस्य ज्ञानस्य च विपर्यये
।
भावाभावावभेदेन व्यवहारानुपातिनौ
॥५९॥
यथा भावमुपाश्रित्य तदभावोऽनुगम्यते
।
तथाऽभावमुपाश्रित्य तद्भावोऽप्यनुगम्यते
॥६०॥
नाभावो जायते भावो नैति भावोऽनुपाख्यताम्
।
एकस्मादात्मनोऽनन्यौ भावाभावौ
विकल्पितौ ॥६१॥
अभावस्यानुपाख्यत्वात् कारणं न
प्रसाधकम् ।
सोपाख्यस्य तु भावस्य कारणं किं
करिष्यति ॥६२॥
तस्मात् सर्वमभावो वा भावो वा सर्वमिष्यते
।
न त्ववस्थान्तरं किञ्चिदेकस्मात्
सत्यतः स्थितम् ॥६३॥
तस्मान्नाभावमिच्छन्ति ये लोके
भाववादिनः ।
अभाववादिनो वापि न भावं तत्त्वलक्षणम्
॥६४॥
अद्वये चैव सर्वस्मिन् स्वभावादेकलक्षणे
।
परिकल्पेषु मर्यादा विचित्रैवोपलभ्यते
॥६५॥
चतस्रो हि यथावस्था निरुपाख्ये
प्रकल्पिताः ।
एवं द्वैविध्यमप्येतद् भावाभावव्यपाश्रयम्
॥६६॥
अविरोधी विरोधी वा सन्नसन् वापि
युक्तितः ।
क्रमवानक्रमो वापि नाभाव उपपद्यते
॥६७॥
अविरोधी विरोधो वा सन्नसन्नपि तत्त्वतः
।
क्रमवानक्रमो वापि तेन भावो न विद्यते
॥६८॥
अभावे त्रिषु कालेषु न भेदस्यास्ति
सम्भवः ।
तस्मिन्नसति भावेऽपि त्रैकाल्यं
नावतिष्ठते ॥६९॥
आत्मतत्त्वपरित्यागः परतो नोपपद्यते
।
आत्मतत्त्वं तु परतः स्वतो वा नोपकल्पते
॥७०॥
तत्त्वे विरोधो नानात्व उपकारो
न कश्चन ।
तत्त्वान्यत्वपरित्यागे व्यवहारो
निवर्तते ॥७१॥
यत्र द्रष्टा च दृश्यं च दर्शनं
वा विकल्पितम् ।
तस्यैवार्थस्य सत्यत्वं श्रितास्त्रय्यन्तवेदिनः
॥७२॥
सामान्यं वा विशेषं वा यस्मादाहुर्विशेषवत्
।
शब्दास्तस्मादसत्येषु भेदेष्वेव
व्यवस्थिताः ॥७३॥
न ह्यभावस्य सद्भावे भावस्यात्मा
प्रहीयते ।
न चाभावस्य नास्तित्वे भावस्यात्मा
प्रसूयते ॥७४॥
न शाबलेयस्यास्तित्वं बाहुलेयस्य
बाधकम् ।
न शाबलेयो नास्तीति बाहुलेयः प्रकल्पते
॥७५॥
अभावो यदि वस्तु स्यात् तत्रेयं
स्याद्विचारणा ।
ततश्च तदभावेऽपि स्याद्विचार्यमिदं
पुनः ॥७६॥
अवस्तुत्वादतीतं यद् व्यवहारस्य
गोचरम् ।
तत्र वस्तुगतो भेदो न निर्वचनमहति॥७७॥
अपदेऽर्थे पदन्यासः कारणस्य न विद्यते
।
अथ च प्रागसद्भावः कारणे सति दृश्यते
॥७८॥
का तस्य प्रागवस्थेति वस्त्वाश्रितमिदं
पुनः ।
प्रागवस्थेति न ह्येतद् द्वयमप्यस्त्यवस्तुनि
॥७९॥
न चोर्ध्वमस्ति नास्तीति वचनायानिबन्धनम्
।
अलं स्यादपदस्थानमेतद्वाचः प्रचक्षते
॥८०॥
अत्यद्भुता त्वियं वृत्तिर्यदभागं
यदक्रमम् ।
भावानां प्रागभूतानामात्मतत्त्वं
प्रकाशते ॥८१॥
विकल्पोत्थापितेनैव सर्वो भावेन
लौकिकः ।
मुख्येनेव पदार्थेन व्यवहारो विधीयते
॥८२॥
भावशक्तिमतश्चैनां मन्यन्ते नित्यवादिनः
।
भावमेव क्रमं प्राहुर्न भावादपरः
क्रमः ॥८३॥
क्रमान्न यौगपद्यस्य कश्चिद् भेदोऽस्ति
तत्त्वतः ।
यथैव भावान्नाभावः कश्चिदन्योऽवसीयते
॥८४॥
कालस्याप्यपरं कालं निर्दिशन्त्येव
लौकिकाः ।
न च निर्देशमात्रेण व्यतिरेकोऽनुगम्यते
॥८५॥
आधारं कल्पयन् बुद्ध्या नाभावे
व्यवतिष्ठते ।
अवस्तुष्वपि नोत्प्रेक्षा कस्यचित्
प्रतिबध्यते ॥८६॥
तस्माच्छक्तिविभागेन नित्यः सदसदात्मकः
।
एकोऽर्थः शब्दवाच्यत्वे बहुरूपः
प्रकाशते ॥८७॥
व्यवहारश्च लोकस्य पदार्थेः परिकल्पितैः
।
शास्त्रे पदार्थः कार्यार्थं लौकिकः
प्रविभज्यते ॥८८॥
॥*॥ इति सम्बन्धसमुद्देशः
समाप्तः ॥*॥
--------------------------------------------------------
*अथ भूयोद्रव्यसमुद्देशः*
संसर्गरूपात् सम्भूताः संविद्रूपादपोद्धॄताः
।
शास्त्रे विभक्ता वाक्यार्थात्
प्रकृतिप्रत्ययार्थवत् ॥१॥
निमित्तभूताः साधुत्वे शास्त्रादनुमितात्मकाः
।
केचित् पदार्था वक्ष्यन्ते संक्षेपेण
यथागमम् ॥२॥
वस्तूपलक्षणं यत्र सर्वनाम प्रयुज्यते
।
द्रव्यमित्युच्यते सोऽर्थो भेद्यत्वेन
विवक्षितः ॥३॥
॥*॥ इति भूयोद्रव्यसमुद्देशः
समाप्तः ॥*॥
--------------------------------------------------
*अथ गुणसमुद्देशः*
संसर्गि भेदकं यद् यत् सव्यापारं
प्रतीयते ।
गुणत्वं परतन्त्रत्वात्तस्य शास्त्र
उदाहृतम् ॥१॥
द्रव्यस्याव्यपदेशस्य य उपादीयते
गुणः ।
भेदको व्यपदेशाय तत्प्रकर्षोऽभिधीयते
॥२॥
सर्वस्यैव प्रधानस्य न विना भेदहेतुना
।
प्रकर्षो विद्यते नापि शब्दस्योपैति
वाच्यताम् ॥३॥
विद्यमानाः प्रधानेषु न सर्वे भेदहेतवः
।
विशेषशब्दैरुच्यन्ते व्यावृत्तार्थाभिधायिभिः
॥४॥
वस्तूपलक्षणे तत्र विशेषो व्यापृतो
यदि ।
प्रकर्षो नियमाभावात् स्यादविज्ञातहेतुकः
॥५॥
सर्वं च सर्वतोऽवश्यं नियमेन प्रकृष्यते
।
संसर्गिणा निमित्तेन निकृष्टेनाधिकेन
वा ॥६॥
नोपेक्षते निमित्तं च प्रकर्षे
व्यापृतं यदि ।
द्रव्यस्य स्यादुपादानं प्रकर्षं
त्वनर्थकम् ॥७॥
सव्यापारो गुणस्तस्मात् स्वप्रकर्षनिबन्धनः
।
द्रव्यात्मानं भिनत्त्येव स्वप्रकर्षे(र्षं)
निवेशयन् ॥८॥
अरूपं पररूपेण द्रव्यमाख्यायते
यथा ।
अप्रकर्षं प्रकर्षेण गुणस्याविश्यते
तथा ॥९॥
॥*॥ इति गुणसमुद्देशः
समाप्तः ॥*॥
--------------------------------------------
*अथ दिक्समुद्देशः*
दिक् साधनं क्रिया काल इति वस्त्वभिधायिनः
।
भक्तिरूपे पदार्थानामत्यन्तमनवस्थिताः
॥१॥
व्यतिरेकस्य यो हेतुरवधिप्रतिपाद्ययोः
।
ऋज्वित्येवं यतोऽन्येन विना बुद्धिः
प्रवर्तते ॥२॥
कर्मणो जातिभेदानामभिव्यक्तिर्यदाश्रया
।
सा स्वैरुपाधिभिर्भिन्ना शक्तिर्दिगिति
कथ्यते ॥३॥
परापरत्वे मूर्तानां देशभेदनिबन्धने
।
तत एव प्रकल्पेते क्रमरूपे तु कालतः
॥४॥
आकाशस्य प्रदेशेन भागैश्चान्यैः
पृथक् पृथक् ।
सा संयोगविभागानामुपाधित्वाय कल्पते
॥५॥
दिशो व्यवस्था देशानां दिग्व्यवस्था
न विद्यते ।
शक्तयः खलु भावानामुपकारप्रभाविताः
॥६॥
प्रत्यस्तरूपा भावेषु दिक् पूर्वेत्यभिधीयते
।
पूर्वबुद्धिर्यतो दिक् सा समाख्यामात्रमन्यथा
॥७॥
स्वाङ्गाद् व्यवस्था या लोके न तस्या
नियता दिशः ।
प्रत्यङ्गमुखस्य यत् पश्चात् तत्
पुरस्ताद् विपर्यये ॥८॥
देशव्यवस्थानियमो दिक्षु न व्यवतिष्ठते
।
रूढमप्यपरत्वेन पूर्वमित्यभिधीयते
॥९॥
अतोऽभाषितपुंस्कत्वात् पुंवद्भावो
न सिद्धयति ।
अस्मिन्नर्थे न शब्देन प्रसवः क्वचिदुच्यते
॥१०॥
दिक्शक्तेरभिधाने तु नियतं दिशि
दर्शनम् ।
पूर्वादीनां यथा षष्टेर्जीवितस्यावधारणे
॥११॥
छायाभाभ्यां नगादीनां भागभेदः
प्रकल्पते ।
अतद्धर्मस्वभावेषु भागभेदो न कल्पते
॥१२॥
परमाणोरभागस्य दिशा भागो विधीयते
।
भागप्रकल्पनाशक्तिं प्रथमां तां
प्रचक्षते ॥१३॥
अदेशाश्चाप्यभागाश्च निष्क्रमा
निरुपाश्रयाः ।
भावाः संसर्गिरूपात् तु शक्तिभेदः
प्रकल्पते ॥१४॥
निर्भागात्मकता तुल्या परमाणोर्घटस्य
च ।
भागः शक्त्यन्तरं तत्र परिमाणं
च यत्तयोः ॥१५॥
यतः प्रकल्पते भेदो भेदस्तत्रापि
दृश्यते ।
अदृष्टोपरतिं भेदमतोऽयुक्ततरं
विदुः ॥१६॥
सर्वत्र तस्य कार्यस्य दर्शनाद्
विभुरिष्यते ।
विभुत्वमेतदेवाहुरन्यः कार्यवतां
विधिः ॥१७॥
चैतन्यवत् स्थिता लोके दिक्कालपरिकल्पना
।
प्रकृतिं प्राणिनां तां हि कोऽन्यथा
स्थापयिष्यति ॥१८॥
सङ्करो व्यवहाराणां प्रकृतेः स्याद्
विपर्यये ।
तस्मात् त्यजन्निमान् भावान् पुनरेवावलम्बते
॥१९॥
तस्यास्तु शक्तेः पूर्वादिभेदो
भावान्तराश्रयः ।
भिन्ना दिक् तेन भेदेन भेदायैवोपकल्पते
॥२०॥
अवधित्वेन चापेक्षायोगे दिग्लक्षणो
विधिः ।
पूर्वमस्येति षष्ठ्येव दृष्टा
धर्मान्तराश्रये ॥२१॥
पूर्वादीनां विपर्यासोऽदृष्टश्चावध्यसङ्करे
।
ऋज्वेतदस्येत्येतच्च लिङ्गं न
व्यतिकीर्यते ॥२२॥
अन्तःकरणधर्मो वा बहिरेवं प्रकाशते
।
अस्यां त्वन्तर्बहिर्भावः प्रक्रियायां
न विद्यते ॥२३॥
एकत्वमासां शक्तीनां नानात्वं
वेति कल्पने ।
अवस्तुपतिते ज्ञात्वा सत्यतो न
परामृशेत् ॥२४॥
विकल्पातीततत्त्वेषु सङ्केतोपनिबन्धनाः
।
भावेषु व्यवहारा ये लोकस्तत्रानुगम्यते
॥२५॥
नैकत्वमस्त्यनानात्वं विनैकत्वेन
नेतरत् ।
परमार्थे तयोरेष भेदोऽत्यन्तं
न विद्यते ॥२६॥
न शक्तीनां तथा भेदो यथा शक्तिमतां
स्थितिः ।
न च लौकिकमेकत्वं तासामात्मसु विद्यते
॥२७॥
नैकत्वं व्यवतिष्ठेत नानात्वं
चेन्न कल्पयेत् ।
नानात्वं चावहीयेत यद्येकत्वं
न कल्पयेत् ॥२८॥
॥*॥ इति दिक्समुद्देशः समाप्तः ॥*॥
-----------------------------------------------
*अथ साधनसमुद्देशः*
स्वाश्रये समवेतानां तद्वदेवाश्रयान्तरे
।
क्रियाणामभिनिष्पत्तौ सामर्थ्यं
साधनं विदुः ॥१॥
शक्तिमात्रासमूहस्य विश्वस्यानेकधर्म्मणः
।
सर्वदा सर्वथा भावात् क्वचित् किञ्चिद्
विवक्ष्यते ॥२॥
साधनव्यवहारश्च बुद्ध्यवस्थानिबन्धनः
।
सन्नसन् वार्थरूपेषु भेदो बुद्ध्या
प्रकल्प्यते ॥३॥
बुद्ध्या समाहितैकत्वान् पञ्चालान्
कुरुर्भियदा ।
पुनर्विभजते वक्ता तदाऽपायः प्रतीयते
॥४॥
शब्दोपहितरूपाँश्च बुद्धेर्विषयतां
गतान् ।
प्रत्यक्षमिव कंसादीन् साधनत्वेन
मन्यते ॥५॥
बुद्धिप्रवृत्तिरूपं च समारोप्याभिधातृभिः
।
अर्थेषु शक्तिभेदानां क्रियते
परिकल्पना ॥६॥
व्यक्तौ पदार्थे शब्दादेर्जन्यमानस्य
कर्मणः ।
साधनत्वं तथा सिद्धं बुद्धिरूपप्रकल्पितम्
॥७॥
स्वतन्त्रपरतन्त्रत्वे क्रमरूपं
च दर्शितम् ।
निरीहेष्वपि भावेषु कल्पनोपनिबन्धनम्
॥८॥
शक्तयः शक्तिमन्तश्च सर्वे संसर्गवादिनाम्
।
भावास्तेष्वस्वशब्देषु साधनत्वं
निरूप्यते ॥९॥
घटस्य दृशिकर्मत्वे महत्त्वादीनि
साधनम् ।
रूपस्य दृशिकर्मत्वे रूपत्वादीनि
साधनम् ॥१०॥
स्वैः सामान्यविशेषैश्च शक्तिमन्तो
रसादयः ।
नियतग्रहणा लोके शक्तयस्तास्तथाश्रयैः
॥११॥
इन्द्रियार्थमनःकर्तृसम्बन्धः
साधनं क्वचित् ।
यद् यदा यदनुग्राहि तत् तदा तत्र
साधनम् ॥१२॥
स्वशब्दैरभिधाने तु स धर्मो नाभिधीयते
।
विभक्त्यादिभिरेवासावुपकारः प्रतीयते
॥१३॥
निमित्तभावो भावानामुपकारार्थमाश्रितः
।
नतिरावर्जनेत्येवं सिद्धः साधनमिष्यते
॥१४॥
स तेभ्यो व्यतिरिक्तो वा तेषामात्मैव
वा तथा ।
व्यतिरेकमुपाश्रित्य साधनत्वेन
कल्प्त्यते ॥१५॥
सन्दर्शनं प्रार्थनायां व्यवसाये
त्वनन्तरा ।
व्यवसायस्तथारम्भे साधनत्वाय कल्पते
॥१६॥
पूर्वस्मिन् या क्रिया सैव परस्मिन्
साधनं मता ।
सन्दर्शने तु चैतन्यं विशिष्टं
साधनं विदुः ॥१७॥
निष्पत्तिमात्रे कर्तृत्वं सर्वत्रैवास्ति
कारके ।
व्यापारभेदापेक्षायां करणादित्वसम्भवः
॥१८॥
पुत्रस्य जन्मनि यथा पित्रोः कर्तृत्वमुच्यते
।
अयमस्यामियं त्वस्मादिति भेदो
विवक्षया ॥१९॥
गुणक्रियाणां कर्तारः कर्त्रा
न्यक्कृतशक्तयः ।
न्यक्तायामपि संपूर्णैः स्वैर्व्यापारैः
समन्विताः ॥२०॥
करणत्वादिभिर्ज्ञाताः क्रियाभेदानुपातिभिः
।
स्वतन्त्र्यमुत्तरं लब्ध्वा प्रधाने
यान्ति कर्तृत्वाम् ॥२१॥
यथा राज्ञा नियुक्तेषु योद्धृत्वं
योद्धृषु स्थितम् ।
तेषु भृत्तौ तु लभते राजा जयपराजयौ
॥२२॥
तथा कर्त्रा नियुक्तेषु सर्वेष्वेकार्थकारिषु
।
कर्तृत्वं करणादित्वैरुत्तरं न
विरुध्यते ॥२३॥
अनाश्रिते तु व्यापारे निमित्तं
हेतुरिष्यते ।
आश्रितावधिभावं तु लक्षणे लक्षणं
विदुः ॥२४॥
द्रव्यादिविषयो हेतुः कारकं नियतक्रियम्
।
कर्त्ता कर्त्रन्तरापेक्षः क्रियायां
हेतुरिष्यते ॥२५॥
क्रियायै करणं तस्य दृष्टः प्रतिनिधिस्तथा
।
हेत्वर्था तु क्रिया तस्मान्न स
प्रतिनिधीयते ॥२६॥
प्रातिलोम्यानुलोम्याभ्यां हेतुरर्थस्य
साधकः ।
तादर्थ्यमानुलोम्येन हेतुत्वानुगतं
तु तत् ॥२७॥
सर्वत्र सहजा शक्तिर्यावद्द्रव्यमवस्थिता
।
क्रियाकाले त्वभिव्यक्तेराश्रयादुपकारिणी
॥२८॥
कुड्यस्यावरणे शक्तिरस्यादीनां
विदारणे ।
सर्वदा स तु सन् धर्मः क्रियाकाले
निरूप्यते ॥२९॥
स्वाङ्गसंयोगिनः पाशाः दैत्यानां
वारुणा यथा ।
व्यज्यन्ते विजिगीषूणां द्रव्याणां
शक्तयस्तथा ॥३०॥
तैक्ष्ण्यगौरवकाठिन्यसंस्थानैः
स्वैरसिर्यदा ।
छेद्यं प्रति व्याप्रियते शक्तिमान्
गृह्यते तदा ॥३१॥
प्राङ्निमितान्तरोद्भूतं क्रियायाः
कैश्चिदिष्यते ।
साधनं सहजं कैश्चित् क्रियान्यैः
पूर्वमिष्यते ॥३२॥
प्रवृत्तिरेव प्रथमं क्वचिदप्यनपाश्रिता
।
शक्तीरेकाधिकरणे स्रोतोवदपकर्षिति
॥३३॥
अपूर्वं कालशक्तिं वा क्रियां वा
कालमेव वा ।
तमेवंलक्षणं भावं केचिदाहुः कथञ्चन
॥३४॥
नित्याः षट् शक्तयोऽन्येषां भेदाभेदसमन्विताः
।
क्रियासंसिद्धयेऽर्थेषु जातिवत्
समवस्थिताः ॥३५॥
द्रव्याकारादिभेदेन ताश्चापरिमिता
इव ।
दृश्यन्ते तत्त्वमासां तु षट् शक्तीर्नातिवर्तते
॥३६॥
निमित्तभेदादेकैव भिन्ना शक्तिः
प्रतीयते ।
षोढा कर्तृत्वमेवाहुस्तत्प्रवृत्तेर्निबन्धनम्
॥३७॥
तत्त्वे वा व्यतिरेके वा व्यतिरिक्तं
तदुच्यते ।
शब्दप्रमाणको लोकः स शास्त्रेणानुगम्यते
॥३८॥
परमार्थे तु नैकत्वं पृथक्त्वाद्भिन्नलक्षणम्
।
पृथक्त्वैकत्वरूपेण तत्त्वमेव
प्रकाशते ॥३९॥
यत् पृथक्त्वमसन्दिग्धं तदेकत्वान्न
भिद्यते ।
यदेकत्वमसन्दिग्धं तत पृथक्त्वान्न
भिद्यते ॥४०॥
द्यौः क्षमा वायुरादित्यः सागराः
सरितो दिशः ।
अन्तःकरणत्त्वस्य भागा बहिरवस्थिताः
॥४१॥
कालविच्छेदरूपेण तदेवैकमवस्थितम्
।
स ह्यपूर्वापरोऽभागः पररूपेण लक्ष्यते
॥४२॥
दृष्टो ह्यव्यतिरेकेऽपि व्यतिरेकोऽन्वयेऽसात
।
वृक्षाद्यर्थान्वस्नस्माद् विभक्व्वर्थोऽन्य
द्रष्यते ॥४३॥
सामान्यं कारकं तस्य सप्ताद्या
भेदयोनयः ।
षट् कर्माख्यादिभेदेन शेषभेदस्तु
सप्तमी ॥४४॥
निर्वर्त्यं च विकार्यं च पाप्यं
चेति त्रिधा मतम् ।
तत्रेप्सिततमं कर्म चतुर्धान्यत्
तु कल्पितम् ॥४५॥
औदासीन्येन यत् पाप्यं यच्च कर्तुरनीप्सितम्
।
संज्ञान्तरैरनाख्यातं यद् यच्चाप्यन्यपूर्वकम्
॥४६॥
सती वाऽविद्यमाना वा प्रकृतिः परिणामिनी
।
यस्य नाश्रीयते तस्य निर्वर्त्यत्वं
प्रचक्षते ॥४७॥
प्रकृतेस्तु विवक्षायां विकार्यं
कैश्चिदन्यथा ।
निर्वर्त्यं विकार्यं च कर्म शास्त्रे
प्रदर्शितम् ॥४८॥
यदसज्जायते सद् वा जन्मना यत् प्रकाश्यते
।
तन्निर्वर्त्यं विकार्यं च कर्म
द्वेधा व्यवस्थितम् ॥४९॥
प्रकृत्युच्छेदसंभूतं किञ्चित्
काष्ठादिभस्मवत् ।
किञ्चिद् गुणान्तरोत्पत्त्या सुवर्णादिविकारवत्
॥५०॥
क्रियाकृतविशेषाणां सिद्धिर्यत्र
न गम्यते ।
दर्शनादनुमानाद्वा तत्प्राप्यमिति
कथ्यते ॥५१॥
विशेषलाभः सर्वत्र विद्यते दर्शनादिभिः
।
केषाञ्चित् तदभिव्यक्तिसिद्धिर्दृष्टिविषादिषु
॥५२॥
आभासोपगमो व्यक्तिः सोढत्वमिति
कर्मणः ।
विशेषाः प्राप्यमाणस्य क्रियासिद्धौ
व्यवस्थिताः ॥५३॥
निर्वृत्त्यादिषु तत्पूर्वमनुभूय
स्वतन्त्रताम् ।
कर्त्रन्तराणां व्यापारे कर्म
संपद्यते ततः ॥५४॥
तद्व्यापारविवेकेऽपि स्वव्यापारे
व्यवस्थितम् ।
कर्मापदिष्टान् लभते क्वचिच्छास्त्राश्रयान्
विधीन् ॥५५॥
निवृत्तप्रेषणं कर्म स्वक्रियावयवे
स्थितम् ।
निवर्तमाने कर्मत्वे स्वे कतृत्वेऽवतिष्ठते
॥५६॥
तानि धात्वन्तराण्येव पचिसिद्ध्यतिवद्
विदुः ।
भेदेऽपि तुल्यरूपत्वादेकत्वपरिकल्पना
॥५७॥
एकदेशे समूहे च व्यापाराणां पचादयः
।
स्वभावतः प्रवर्तन्ते तुल्यरूपसमन्विताः
॥५८॥
न्यग्भावना न्यग्भवनं रुहौ शुद्धे
प्रतीयते ।
न्यग्भावना न्यग्भवनं ण्यन्तेऽपि
प्रतिपद्यते ॥५९॥
अवस्थां पञ्चमीमाहुर्ण्यन्ते तां
कर्मकर्तरि ।
निवृत्तप्रेषणाद्धातोः प्राकृतेऽर्थे
णिजुच्यते ॥६०॥
ब्रवीति पचतेरर्थं सिद्ध्यतिर्न
विना णिचम् ।
स ण्यन्तः पचतेरर्थे प्रकृते व्यवतिष्ठते
॥६१॥
केषाञ्चिद् देवदत्तादेर्व्यापारो
यः सकर्मके ।
स विना देवदत्तेः कटादिषु विवक्ष्यते
॥६२॥
निवृत्तप्रेषणं कर्म स्वस्य कर्तुः
प्रयोजकम् ।
प्रेषणान्तरसम्बन्धे ण्यन्ते तेनाभिधीयते
॥६३॥
सदृशादिषु यत् कर्म कर्तृत्वं प्रतिपद्यते
।
आपत्त्यापादने तत्र विषयत्वं प्रति
क्रिये ॥६४॥
कुतश्चिदाहृत्य पदमेवं च परिकल्पने
।
कर्मस्थभावकत्वं स्याद् दर्शनाद्यभिधायिनाम्
॥६५॥
विशेषदर्शनं यत्र क्रिया तत्र व्यवस्थिता
।
क्रियाव्यवस्था त्वन्येषां शब्दैरेव
प्रकाश्यते ॥६६॥
कालभावाध्वदेशानामन्तर्भूतक्रियान्तरैः
।
सर्वैरकर्मकैर्योगे कर्मत्वमुपजायते
॥६७॥
आधारत्वमिव प्राप्तास्ते पुनर्द्रव्यकर्मसु
।
कालादयो भिन्नकक्ष्यं यान्ति कर्मत्वमुत्तरम्
॥६८॥
अतस्तैः कर्मभिर्धातुर्युक्तोऽद्रव्यैरकर्मकः
।
लस्य कर्मणि भावे निमित्तत्वाय
कल्पते ॥६९॥
सर्वं वाऽकथितं कर्म भिन्नकक्ष्यं
प्रतीयते ।
धात्वर्थोद्देशभेदेन तन्नेप्सिततमं
किल ॥७०॥
प्रधानकर्म कथितं यत् क्रियायाः
प्रयोजकम् ।
तत्सिद्धये क्रियायुक्तमन्यत्
त्वकथितं स्मृतम् ॥७१॥
दुह्यादिवन्नयत्यादौ कर्मत्वमकथाश्रयम्
।
आख्यातानुपयोगे तु नियमाच्छेष
इष्यते ॥७२॥
अन्तर्भूतणिजर्थानां दुह्यादीनां
णिजन्तवत् ।
सिद्धं पूर्वेण कर्मत्वं णिजन्ते
नियमस्तथा ॥७३॥
करणस्य स्वकक्ष्यायां न प्रकर्षाश्रयो
यथा ।
कर्मणोऽपि स्वकक्ष्यायां न स्यादतिशयस्तथा
॥७४॥
कर्मणस्त्वाप्तुमिष्टत्व आश्रितेऽतिशयो
यतः ।
आश्रीयते ततोऽत्यन्तं भेदः पूर्वेण
कर्मणा ॥७५॥
णिजन्ते च यथा कर्ता सक्रियः सन्
प्रयुज्यते ।
नयत्यादौ तथा कर्ता निष्क्रियोऽपि
प्रयुज्यते ॥७६॥
भेदवाक्यं तु यत् ण्यन्ते नीदुहिप्रकृतौ
च यत् ।
शब्दान्तरत्वान्नैवास्ति संस्पर्शस्तस्य
धातुना ॥७७॥
यथैवैकमपादनां शास्त्रे भेदेन
दर्शितम् ।
तथैकमेव कर्मापि भेदेन प्रतिपादितम्
॥७८॥
निर्वर्त्यो वा विकार्यो वा प्राप्यो
वा साधनाश्रयः ।
क्रियाणामेव साध्यत्वात् सिद्धरूपोऽभिधीयते
॥७९॥
अहितेषु यथा लौल्यात् कर्तुरिच्छोपजायते
।
विषादिषु भयादिभ्यस्तथैवासौ प्रवर्तते
॥८०॥
प्रधानेतरयोर्यत्र द्रव्यस्य क्रिययोः
पृथक् ।
शक्तिर्गुणाश्रया तत्र प्रधानमनुरुध्यते
॥८१॥
प्रधानविषया शक्तिः प्रत्ययेनाभिधीयते
।
यदा गुणे तदा तद्वदनुक्तापि प्रकाशते
॥८२॥
पचावनुक्तं यत्कर्म क्त्वान्ते
भावाभिधायिनि ।
भुजौ शक्त्यन्तरेऽप्युक्ते तद्वद्धर्मः
प्रकाशते ॥८३॥
इषेश्च गमिसंस्पर्शाद् ग्रामे
यो लो विधीयते ।
तत्रेषिणैव निर्भोगः क्रियते गतिकर्मणः
॥८४॥
पक्त्वा भुज्यत इत्यत्र केषाञ्चिन्न
व्यपेक्षते ।
ओदनं पचतिः सोऽसावनुमानात् प्रतीयते
॥८५॥
तत्राभिनिविशौ कर्म यत्तिङन्तेऽभिधीयते
।
क्त्वान्तेऽधिकरणत्वेऽपि न तत्रेच्छन्ति
सप्तमीम् ॥८६॥
यन्निर्वृत्ताश्रयं कर्म प्राप्तेरप्रचितं
पुनः ।
भक्ष्यादिविषयापत्त्या भिद्यमानं
तदीप्सितम् ॥८७॥
धातोरर्थान्तरे वृत्तेर्धात्वर्थेनोपसंग्रहात्
।
प्रसिद्धेरविवक्षातः कर्मणोऽकर्मिका
क्रिया ॥८८॥
भेदा य एते चत्वारः सामान्येन प्रदर्शिताः
।
ते निमित्तादिभिदेन भिद्यन्ते
बहुधा पुनः ॥८९॥
--------------------------------------------------
-अथ कर्त्रधिकारः-
क्रियायाः परिनिष्पत्तिर्यद्व्यापारादनन्तरम्
।
विवक्ष्यते यदा तत्र करणत्वं तदा
स्मृतम् ॥९०॥
वस्तुतस्तदनिर्देश्यं न हि वस्तु
व्यवस्थितम् ।
स्थाल्या पच्यत इत्येषा विवक्षा
दृश्यते यतः ॥९१॥
करणेषु तु संस्कारमारभन्ते पुनः
पुनः ।
विनियोगविशेषांश्च प्रधानस्य प्रसिद्धये
॥९२॥
स्वकक्ष्यासु प्रकर्षश्च करणानां
न विद्यते ।
आश्रितातिशयत्वं तु परतस्तत्र
लक्षणम् ॥९३॥
स्वातन्त्र्येऽपि प्रयोक्तार आरादेवोपकुर्वते
।
करणेन हि सर्वेषां व्यापारो व्यवधीयते
॥९४॥
क्रियासिद्धौ प्रकर्षो वा न्यग्भावस्त्वेव
कर्तरि ।
सिद्धौ सत्यां हि सामान्यं साधकत्वं
प्रकृष्यते ॥९५॥
अस्यादीनां तु कर्तृत्वे तैक्ष्ण्यादि
करणं विदुः ।
तैक्ष्ण्यादीनां स्वतन्त्रत्वे
द्वैधात्मा व्यवतिष्ठते ॥९६॥
आत्मभेदेऽपि सत्येवमेकोऽर्थः स
तथा स्थितः ।
तदाश्रयत्वाद् भेदेऽपि कर्तृत्वं
बाधकं ततः ॥९७॥
यथा च सन्निधानेन करणत्वं प्रतीयते
।
तथैवासन्निधानेऽपि क्रियासिद्धेः
प्रतीयते ॥९८॥
स्तोकस्य वाभिनिर्वृत्तेरनिर्वृत्तेश्च
तस्य वा ।
प्रसिद्धिं करणत्वस्य स्तोकादीनां
प्रचक्षते ॥९९॥
धर्माणां तद्वत्ता भेदादभेदाच्च
विशिष्यते ।
क्रियाऽवधेरवच्छेदविशेषाद् भिद्यते
यथा ॥१००॥
----------------------------------------------------
-अथ
कर्त्तृविचारः-
प्रागन्यतः शक्तिलाभान्न्यग्भावापादनादपि
।
तदधीनप्रवृत्तित्वात् प्रवृत्तानां
निवर्तनात् ॥१०१॥
अदृष्टत्वात् प्रतिनिधेः प्रविवेके
च दर्शनात् ।
आरादप्युपकारित्वे स्वातन्त्र्यं
कर्तुरुच्यते ॥१०२॥
धर्मैरभ्युदितैः शब्दे नियमो न
तु वस्तुनि ।
कर्तुर्धर्मविवक्षायां शब्दात्
कर्ता प्रतीयते ॥१०३॥
एकस्य बुद्ध्यवस्थाभिर्भेदे च
परिकल्पिते ।
कर्मत्वं करणत्वं च कर्तृत्वं चोपजायते
॥१०४॥
उत्पत्तेः प्रागसद्भावो बुद्ध्यवस्थानिबन्धनः
।
अविशिष्टः सताऽन्येन कर्ता भवति
जन्मनः ॥१०५॥
कारणं कार्यभावेन यथा वा व्यवतिष्ठते
।
कार्यशब्दं तथा लब्ध्वा कार्यत्वेनाय
जायते ॥१०६॥
यथाहेः कुण्डलीभावो व्यग्राणां
च समग्रता ।
तथैव जन्मरूपत्वं सतामेके प्रचक्षते
॥१०७॥
विभक्तयोनि यत्कार्यं कारणेभ्यः
प्रवर्तते ।
स्वा जातिर्व्यक्तिरूपेण तस्यापि
व्यवतिष्ठते ॥१०८॥
भावेष्वेव पदन्यासः प्रज्ञाया
वाच एव वा ।
नास्तीत्यप्यपदे नास्ति न चासद्भिद्यते
ततः ॥१०९॥
बुद्धिशब्दौ प्रवर्तेते यथा भूतेषु
वस्तुषु ।
तेषामन्येन तत्त्वेन व्यवहारो
न विद्यते ॥११०॥
आकाशस्य यथा भेदश्छायायाश्चलनं
यथा ।
जन्मनाशावभेदेऽपि तथा कैश्चित्
प्रकल्पितौ ॥१११॥
यथैवाकाशनास्तित्वमसन्मूर्तिनिरूपितम्
।
तथैव मूर्तिनास्तित्वमसदाकाशनिश्रयम्
॥११२॥
यथा तदर्थैर्व्यापारैः क्रियात्मा
व्यपदिश्यते ।
अभेदग्रहणादेष कार्यकारणयोः क्रमः
॥११३॥
विकारो जन्मनः कर्ता प्रकृतिर्वेति
संशये ।
भिद्यते प्रतिपत्तॄणां दर्शनं
लिङ्गदर्शनैः ॥११४॥
कॢपि सम्पद्यमाने या चतुर्थी सा
विकारतः ।
सुवर्णपिण्डे प्रकृतौ वचनं कुण्डलाश्रयम्
॥११५॥
वाक्ये सम्पद्यतेः कर्ता संघच्व्यन्तस्य(संघोऽच्व्यन्तः
स) कथ्यते ।
वृत्तौ संघीभवन्तीति ब्राह्मणानां
स्वतन्त्रता ॥११६॥
अत्वं सम्पद्यते यस्त्वं न तस्मिन्
युष्मदाश्रया ।
प्रकृतिः पुरुषस्यास्ति प्राकृतः
स विधीयते ॥११७॥
पूर्वामवस्थामजहत्संस्पृशन् धर्ममुत्तरम्
।
समूर्च्छित इवार्थात्मा जायमानोऽभिधीयते
॥११८॥
सव्यापारतरः कश्चित् क्वचिद्धर्मः
प्रतीयते ।
संसृज्यन्ते च भावानां भेदवत्योऽपि
शक्तयः ॥११९॥
विपरीतार्थवृत्तित्वं पुरुषस्य
विपर्यये ।
गम्येत साधनं ह्यत्र सव्यापारं
प्रतीयते ॥१२०॥
त्वमन्यो भवसीत्येषा तत्र स्यात्
परिकल्पना ।
राज्ञि भृत्यत्वमापन्ने यथा तद्वद्गतिर्भवेत्
॥१२१॥
सम्भावनात् क्रियासिद्धौ कर्तृत्वेन
समाश्रितः ।
क्रियायामात्मसाध्यायां साधनानां
प्रयोजकः ॥१२२॥
प्रयोगमात्रे न्यग्भावं स्वातन्त्र्यादेव
निश्चितः ।
अविशिष्टो भवत्यन्यैः स्वतन्त्रैर्मुक्तसंशयैः
॥१२३॥
निमित्तेभ्यः प्रवर्तन्ते स्दर्व
एव स्वभूतये ।
अभिप्रायानुरोधोऽपि स्वार्थस्यैव
प्रसिद्धये ॥१२४॥
॥ इति साधनसमुद्देशे
कर्त्रधिकारः ॥
---------------------------------------------
-अथ
हेत्वधिकारः-
प्रेषणाध्येषणे कुर्वंस्तत्समर्थानि
चाचरन् ।
कर्तैव विहितां शास्त्रे हेतुसंज्ञां
प्रपद्यते ॥१२५॥
द्रव्यमात्रस्य तु प्रैषे पृच्छ्यादेर्लोट्
विधीयते ।
सक्रियस्य प्रयोगस्तु यदा स विषयो
णिचः ॥१२६॥
गुणक्रियायां स्वातन्त्र्यात्
प्रेषणे कर्मतां गतः ।
नियमात् कर्मसंज्ञायाः स्वधर्मेणाभिधीयते
॥१२७॥
क्रियायाः प्रेरकं कर्म हेतुः कर्तुः
प्रयोजकः ।
कर्मार्था च क्रियोत्पत्तिसंस्कारप्रतिपत्तिभिः
॥१२८॥
॥ इति साधनसमुद्देशे
हेत्वधिकारः ॥
-----------------------------------------------
-अथ
सम्प्रदानाधिकारः-
अनिराकरणात् कर्त्तुस्त्यागाङ्गं
कर्मणेप्सितम् ।
प्रेरणानुमतिभ्यां वा लभते सम्प्रदानताम्
॥१२९॥
हेतुत्वे कर्मसंज्ञायां शेषत्वे
वापि कारकम् ।
रुच्यर्थादिषु शास्त्रेण सम्प्रदानाख्यमुच्यते
॥१३०॥
भेदस्य च विवक्षायां पूर्वां पूर्वां
क्रियां प्रति ।
परस्याङ्गस्य कर्मत्वान्न क्रियाग्रहणं
कृतम् ॥१३१॥
क्रियाणां समुदाये तु यदैकत्वं
विवक्षितम् ।
तदा कर्म क्रियायोगात् स्वाख्ययैवोपचर्यते
॥१३२॥
भेदाभेदविवक्षा च स्वभावेन व्यवस्थिता
।
तस्माद् गत्यर्थकर्मत्वे व्यभिचारो
न दृश्यते ॥१३३॥
विकल्पेनैव सर्वत्र संज्ञे स्यातामुभे
यदि ।
आरम्भेण न योगस्य प्रत्याख्यानं
समं भवेत् ॥१३४॥
त्यागरूपं प्रहातव्ये प्राप्ये
संसर्गदर्शनम् ।
आस्थितं कर्म यत् तत्र द्वैरूप्यं
भजते क्रिया ॥१३५॥
॥ इति साधनसमुद्देशे
सम्प्रदानाधिकारः ॥
------------------------------------------------
-अथापादानाधिकारः-
निर्दिष्टविषयं किञ्चिदुपात्तविषयं
तथा ।
अपेक्षितक्रियं चेति त्रिधापादानमुच्यते
॥१३६॥
संयोगिभेदाद्भिन्नात्मा गमिरेव
भ्रमिर्यथा ।
ध्रुवावधिरपायोऽपि समवेतस्तथाऽध्रुवे
॥१३७॥
द्रव्यस्वभावो न ध्रौव्यमिति सूत्रे
प्रतीयते ।
अपायविषयं ध्रौव्यं यत्तु तावद्विवक्षितम्
॥१३८॥
सरणे देवदत्तस्य ध्रौव्यं पाते
तु वाजिनः ।
आविष्टं यदपायेन तस्याध्रौव्यं
प्रचक्षते ॥१३९॥
उभावप्यध्रुवौ मेषौ यद्यप्युभयकर्मजे
।
विभागे प्रविभक्ते तु क्रिये तत्र
विवक्षिते ॥१४०॥
मेषान्तरक्रियापेक्षमवधित्वं
पृथक् पृथक् ।
मेषयोः स्वक्रियापेक्षं कर्तृत्वं
च पृथक् पृथक् ॥१४१॥
अभेदेन क्रियैका तु द्विसाध्या
चेद्विवक्षिता ।
मेषावपाये कर्तारौ यद्यन्यो विद्यतेऽवधिः
॥१४२॥
गतिर्विना त्ववधिना नापाय इति गम्यते
।
वृक्षस्य पर्णं पततीत्येवं भाष्ये
निदर्शितम् ॥१४३॥
भेदाभेदौ पृथग्भावः स्थितिश्चेति
विरोधिनः ।
युगपन्न विवक्ष्यन्ते सर्वे धर्मा
वलाहके ॥१४४॥
धनुषा विध्यतीत्यत्र विनापायविवक्षया
।
करणत्वं यतो नास्ति तस्मात्तदुभयं
सह ॥१४५॥
एकैव सा सती शक्तिर्द्विरूपा व्यवतिष्ठते
।
निमित्तं(त्तात्) संज्ञयोस्तत्र
परया बाध्यतेऽपरा ॥१४६॥
निर्धारणे विभक्ते यो भीत्रादीनां
च यो विधिः ।
उपात्तापेक्षितापायः सोऽबुधप्रतिपत्तये
॥१४७॥
॥ इति साधनसमुद्देशे
अपादानाधिकारः ॥
----------------------------------------------
-अथाधिकरणाधिकारः-
कर्तृकर्मव्यवहितामसाक्षाद्धारयत्
क्रियाम् ।
उपकुर्वत् क्रियासिद्धौ शास्त्रेऽधिकरणं
स्मृतम् ॥१४८॥
उपश्लेषस्य चाभेदस्तिलाकाशकटादिषु
।
उपकारास्तु भिद्यन्ते संयोगिसमवायिनाम्
॥१४९॥
अविनाशो गुरुत्वस्य प्रतिबन्धे
स्वतन्त्रता ।
दिग्विशेषादव(प)च्छेद इत्याद्या
भेदहेतवः ॥१५०॥
आकाशमेव केषाञ्चिद् देशभेदप्रकल्पनात्
।
आधारशक्तिः प्रथमा सर्वसंयोगिनां
मता ॥१५१॥
इदमत्रेति भावानामभावान्न प्रकल्पते
।
व्यपदेशस्तमाकाशनिमित्तं सम्प्रचक्षते
॥१५२॥
कालात् क्रिया विभज्यन्ते आकाशात्
सर्वमूर्तयः ।
एतावांश्चैव भेदोऽयमभेदोपनिबन्धनः
॥१५३॥
यद्यप्युपवसिर्देशविशेषमनुरुध्यते
।
शब्दप्रवृत्तिधर्मात्तु कालमेवावलम्बते
॥१५४॥
वसतावप्रयुक्तेऽपि देशोऽधिकरणं
ततः ।
अप्रयुक्तं त्रिरात्रादि कर्म
चोपवसौ स्मृतम् ॥१५५॥
॥ इति साधनसमुद्देशे
अधिकरणाधिकारः ॥
----------------------------------------------
-अथ
शेषाधिकारः-
सम्बन्धः कारकेभ्योऽन्यः क्रियाकारकपूर्वकः
।
श्रुतायामश्रुतायां वा क्रियायां
सोऽभिधीयते ॥१५६॥
द्विष्ठोऽप्यसौ परार्थत्वाद् गुणेषु
व्यतिरिच्यते ।
तत्राभिधीयमानः सन् प्रधानेऽप्युपभुज्यते
॥१५७॥
निमित्तनियमः शब्दात् सम्बन्धस्य
न गृह्यते ।
कर्मप्रवचनीयैस्तु स विशेषेऽवरुध्यते
॥१५८॥
साधनैर्व्यपदिष्टे च श्रूयमाणक्रिये
पुनः ।
प्रोक्ता प्रतिपदं षष्ठी समासस्य
निवृत्तये ॥१५९॥
निष्ठायां कर्मविषया षष्ठी न (च)
प्रतिषिध्यते ।
शेषलक्षणया षष्ठ्या समासस्तत्र
नेष्यते ॥१६०॥
अन्येन व्यपदिष्टस्य यस्यान्यत्रोपजायते
।
व्यतिरेकः स धर्मौ द्वौ लभते विषयान्तरे
॥१६१॥
प्राधान्यं स्वगुणे लब्ध्वा प्रधाने
याति शेषताम् ।
सहयोगे स्वयोगेऽतः प्रधानत्वं
न हीयते ॥१६२॥
॥ इति साधनसमुद्देशे
शेषाधिकारः ॥
---------------------------------------------
-अथ परिशिष्टः
प्रथमार्थविचारः-
सिद्धस्याभिमुखीभावमात्रं सम्बोधनं
विदुः ।
प्राप्ताभिमुख्यो ह्यर्थात्मा
क्रियासु विनियुज्यते ॥१६३॥
सम्बोधनं न वाक्यार्थ इति वृद्धेभ्य
आगमः ।
उद्देशेन विभक्त्यर्था वाक्यार्थात्
समपोद्धृताः ॥१६४॥
विभक्त्यर्थेऽव्ययीभाववचनादवसीयताम्
।
अन्यो द्रव्याद् विभक्त्यर्थः
सोऽव्ययेनाभिधीयते ॥१६५॥
द्रव्यं तु यद् यथाभूतम् तदत्यन्तं
तथा भवेत् ।
क्रियाभेदेऽपि तस्यासौ द्रव्यात्मा
नावहीयते ॥१६६॥
तस्माद् यत् करणं द्रव्यं तत् कर्म
न पुनर्भवेत् ।
सर्वस्य चान्यथाभावस्तस्य द्रव्यात्मनो
भवेत् ॥१६७॥
॥*॥ इति साधनसमुद्देशः
समाप्तः ॥*॥
--------------------------------------------------
*अथ क्रियासमुद्देशः*
यावत् सिद्धमसिद्धं वा साध्यत्वेनाभिधीयते
।
आश्रितक्रमरूपत्वात् तत् क्रियेत्यभिधीयते
॥१॥
कार्यकारणभावेन ध्वनतीत्याश्रितक्रमः
।
ध्वनिः क्रमनिवृत्तौ तु ध्वनिरित्येव
कथ्यते ॥२॥
श्वेतते श्वेत इत्येतच्छवेतत्वेन
प्रकाशते ।
आश्रितक्रमरूपत्वादभिधानं प्रवतते
॥३॥
गुणभूतैरवयवैः समूहः क्रमजन्मनाम्
।
बुद्ध्या प्रकल्पिताभेदः क्रियेति
व्यपदिश्यते ॥४॥
समूहः स तथाभूतः प्रतिभेदं समूहिषु
।
समाप्यते ततो भेदे कालभेदस्य सम्भवः
॥५॥
क्रमात् सदसतां तेषामात्मानो न
समूहिनाम् ।
सद्वस्तुविषयैयान्ति सम्बन्धं
चक्षुरादिभिः ॥६॥
यथा गौरिति सङ्घातः सवो नेन्द्रियगोचरः
।
भागशस्तूपलब्धस्य बुद्धौ रूपं
निरूप्यते ॥७॥
इन्द्रियैरन्यथाप्राप्तौ भेदांशोपनिपातिभिः
।
अलातचक्रवद् रूपं क्रियाणां परिकल्प्यते
॥८॥
यथा च भागाः पचतेरुदकासेचनादयः
।
उदकासेचनादीनां ज्ञेया भागास्तथापरे
॥९॥
यश्चापकषपयन्तमनुप्राप्तः प्रतीयते
।
तत्रैकस्मिन् क्रियाशब्दः केवले
न प्रयुज्यते ॥१०॥
पूवोत्तरैस्तदा भागैः समवस्थापितक्रमः
।
एकः सोऽप्यसदध्यासादाख्यातैरभिधीयते
॥११॥
कालानुपाति यद् रूपं तदस्तीति प्रतीयते
।
परितस्तु परिच्छिन्नं भाव इत्येव
कथ्यते ॥१२॥
व्यवहारस्य सिद्धत्वान्न चेयं
गुणकल्पना ।
उपचारो हि मुख्यस्य सम्भवादपदिश्यते
॥१३॥
आहितोत्तरशक्तित्वात् प्रत्येकं
वा समूहिनः ।
अनेकरूपा लक्ष्यन्ते क्रमवन्त
इवाक्रमाः ।१४॥
अनन्तरं फलं यस्याः कल्पते तां क्रियां
विदुः ।
प्रधानभूतां तादथ्यादन्यासां तु
तदाख्यता ॥१५॥
सत्सु प्रत्ययरूपोऽसौ भावो यावन्न
जायते ।
तावत् परेषां रूपेण साध्यः सन्नभिधीयते
॥१६॥
सिद्धे तु साधनाकाङ्क्षा कृताथत्वान्निवतते
।
न क्रियावाचिनां तस्मात् प्रयोगस्तत्र
विद्यते ॥१७॥
स चापूवापरीभूत एकत्वादक्रमात्मकः
।
पूवापराणां धमेण तदथेनानुगम्यते
॥१८॥
असन्निवतते तस्माद् यत् सत् तदुपलभ्यते
।
तयोः सदसतोश्चासावात्मैक इव गृह्यते
॥१९॥
जातिमन्ये क्रियामाहुरनेकव्यक्तिवतिनीम्
।
असाध्या व्यक्तिरूपेण सा साध्येवोपलभ्यते
॥२०॥
अन्ते या वा क्रियाभागे जातिः सैव
क्रिया स्मृता ।
सा व्यक्तेरनुनिष्पादे जायमानेव
गम्यते ॥२१॥
स्वव्यापारविशिष्टानां सत्ता वा
कतृकमणाम् ।
क्रिया व्यापारभेदेषु सत्ता वा
समवायिनी ॥२२॥
अन्त्ये वात्मनि या सत्ता सा क्रिया
कैश्चिदिष्यते ।
भाव एव हि धात्वथ इत्यविच्छिन्न
आगमः ॥२३॥
बुद्धिं तज्जातिमन्ये तु बुद्धिसत्तामथापरे
।
प्रत्यस्तरूपां भावेषु क्रियेति
प्रतिजानते ॥२४॥
आविभावतिरोभावौ जन्मनाशौ तथापरैः
।
षट्सु भावविकारेषु कल्पितौ व्यावहारिकौ
॥२५॥
ताभ्यां सवप्रवृत्तीनामभेदेनोपसङ्ग्रहः
।
जन्मैवाश्रितसारूप्यं स्थितिरित्यभिधीयते
॥२६॥
जायमानान्न जन्मान्यद् विनाशेऽप्यपदाथता
।
अतो भावविकारेषु सत्तैका व्यवतिष्ठते
॥२७॥
पूवभागस्तु यज्जातात् तज्जन्म
व्यपदिश्यते ।
आश्रितक्रमरूपेण निमित्तत्वे विवक्षिते
॥२८॥
आख्यातशब्दैरथोऽसावेवंभूतोऽभिधीयते
।
नामशब्दाः प्रवतन्ते संहरन्त इव
क्रमम् ॥२९॥
फलं फलापदेशो वा वस्तु वा तद्विरोधि
यत् ।
तदन्य एव पूवेषां नाश इत्यपदिश्यते
॥३०॥
नैवास्ति नैव नास्तीति वस्तुनो
ग्रहणाद् विना ।
कल्पते पररूपेण वस्त्वन्यदनुगम्यते
॥३१॥
भावाभावौ घटादीनामस्पृशन्नपि पाणिना
।
कश्चिद् वेदाप्रकाशेऽपि प्रकाशे
तत एव वा ॥३२॥
व्यापि सौक्ष्म्यं क्वचिद् याति
क्वचित् संहन्यते पुनः ।
अकुवाणोऽथवा किञ्चित् स्वशक्त्यैवं
प्रकाशते ॥३३॥
सवस्वरूपस्य तत्त्वस्य यत् क्रमेणेव
दशनम् ।
भागैरिव प्रकॢप्तिश्च तां क्रियामपरे
विदुः ॥३४॥
सत्ता स्वशक्तियोगेन सवरूपा व्यवस्थिता
।
साध्या च साधनं चैव फलं भोक्ता फलस्य
च ॥३५॥
क्रियामन्ये तु मन्यन्ते क्वचिदप्यनपाश्रिताम्
।
साधनैकाथकारित्वे प्रवृत्तिमनपायिनीम्
॥३६॥
सामान्यभूता सा पूवं भागशः प्रविभज्यते
।
ततो व्यापाररूपेण साध्येव व्यवतिष्ठते
॥३७॥
प्रकृतिः साधनानां सा प्रथमं तच्च
कारकम् ।
व्यापाराणां ततोऽन्यत्वमपरैरुपवण्यते
॥३८॥
बहूनां सम्भवेऽथानां केचिदेवोपकारिणः
।
संसगे कश्चिदेषां तु प्राधान्येन
प्रतीयते ॥३९॥
साध्यत्वात् तत्र चाख्यातैव्यापाराः
सिद्धसाधनाः ।
प्राधान्येनाभिधीयन्ते फलेनापि
प्रवतिताः ॥४०॥
एकत्वावृत्तिभेदाभ्यां भेदाभेदसमन्वये
।
सङ्ख्यास्तत्रोपलभ्यन्ते सङ्ख्येयावयवक्रियाः
॥४१॥
सिद्धस्याथस्य पाकादेः कथं साधनयोगिता
।
साध्यत्वे वा तिङन्तेन कृतां भेदो
न कश्चन ॥४२॥
तत्र कारकयोगाया यद्याख्यातनिबन्धनम्
।
षष्ठ्याः सा लेन सम्बन्धे व्युदस्ता
कतृकमणोः ॥४३॥
एकाभिधान एकोऽथो युगपच्च द्विधमभाक्
।
न सम्भवति सिद्धत्वे स साध्यः स्यात्
कथं पुनः ॥४४॥
एतावत् साधनं साध्यमेतावदिति कल्पना
।
शास्त्र एव न वाक्येऽस्ति विभागः
परमाथतः ॥४५॥
आख्यातशब्दे भागाभ्यां साध्यसाधनवर्तिता
।
प्रकल्पिता यथा शास्त्रे स घञादिष्वपि
क्रमः ॥४६॥
साध्यत्वेन क्रिया यत्र धातुरूपनिबन्धना
।
सत्त्वभागस्तु यस्तस्याः स घञादिनिबन्धनः
॥४७॥
बन्धुता भेदरूपेण बन्धुशब्दे व्यवस्थिता
।
समूहो बन्ध्ववस्था तु प्रत्ययेनाभिधीयते
॥४८॥
तत्र यं प्रति साध्यत्वमसिद्धा
तं प्रति क्रिया ।
सिद्धा तु यस्मिन् साध्यत्वं न तमेव
पुनः प्रति ॥४९॥
राज्ञः पुत्रस्य नप्तेति न राज्ञि
व्यतिरिच्यते ।
पुत्रस्याथः प्रधानत्वं न चास्य
विनिवतते ॥५०॥
मृगो धावति पश्येति साध्यसाधनरूपता
।
तथा विषयभेदेन सरणस्योपपद्यते
॥५१॥
लकृत्यक्तखलथानां तथाऽव्ययकृतामपि
।
रूढिनिष्ठाघञादीनां धातुः साध्यस्य
वाचकः ॥५२॥
साध्यस्यापरिनिष्पत्तेः सोऽयमित्यनुपग्रहः
।
तिङन्तैरन्तरेणैवमुपमानं ततो न
तैः ॥५३॥
साधनत्वं प्रसिद्धं च तिङ्क्षु
सम्बन्धिनां यतः ।
तेनाध्यारोप एव स्यादुपमा तु न विद्यते
॥५४॥
न्यूनेषु चासमाप्ताथमुपमानं विधीयते
।
क्रिया चैवाश्रये सवा तत्र तत्र
समाप्यते ॥५५॥
येनैव हेतुना हंसः पततीत्यभिधीयते
।
आतौ तस्य समाप्तत्वादुपमाथो न विद्यते
॥५६॥
क्रियाणां जातिभिन्नानां सादृश्यं
नावधायते ।
सिद्धेश्च प्रक्रमे साध्यमुपमातुं
न शक्यते ॥५७॥
वनं वृक्षा इति यथा भेदाभेदव्यपाश्रयात्
।
अथात्मा भिद्यते भावे स बाह्याभ्यन्तरे
क्रमः ॥५८॥
सामान्ये भाव इत्यत्र यल्लिङ्गमुपलभ्यते
।
भेदानामनुमेयत्वान्न तत् तेषु
विवक्ष्यते ॥५९॥
निदेशे चरिताथत्वाल्लिङ्गं भावेऽविवक्षितम्
।
उपमासविधत्वाच्च भावादन्यत् पचादिषु
॥६०॥
भवतौ यत् पचादीनां तावदत्रोपदिश्यते
।
न च लिङ्गं पचादीनां भवतौ समवस्थितम्
॥६१॥
एकश्च सोऽथः सत्ताख्यः कथञ्चित्
कैश्चिदुच्यते ।
लिङ्गानि चास्य भिद्यन्ते पचिरूपादिभेदवत्
॥६२॥
आचायो मातुलश्चेति यथैको व्यपदिश्यते
।
सम्बन्धिभेदादथात्मा स विधिः पक्तिभावयोः
॥६३॥
॥*॥ इति क्रियासमुद्देशः
समाप्तः ॥*॥
-------------------------------------------------
*अथ कालसमुद्देशः*
व्यापारव्यतिरेकेण कालमेके प्रचक्षते
।
नित्यमेकं विभु द्रव्यं परिमाणं
क्रियावताम् ॥१॥
दिष्टिप्रस्थसुवणादि मूतिभेदाय
कल्पते ।
क्रियाभेदाय कालस्तु संख्या सवस्य
भेदिका ॥२॥
उत्पत्तौ च स्थितौ चैव विनाशे चापि
तद्वताम् ।
निमित्तं कालमेवाहुविभक्तेनात्मना
स्थितम् ॥३॥
तमस्य लोकयन्त्रस्य सूत्रधारं
प्रचक्षते ।
प्रतिबन्धाभ्यनुज्ञाभ्यां तेन
विश्वं विभज्यते ॥४॥
यदि न प्रतिबध्नीयात् प्रतिबन्धञ्च
नोत्सृजेत् ।
अवस्था व्यक्तिकीयेरन् पौवापयविनाकृताः
॥५॥
तस्यात्मा बहुधा भिन्नो भेदैधमान्तराश्रयैः
।
न हि भिन्नमभिन्नं वा वस्तु किञ्चन
विद्यते ॥६॥
नैको न चाप्यनेकोऽस्ति न शुक्लो
नापि चासितः ।
द्रव्यात्मा स तु संसगादेवंरूपः
प्रकाशते ॥७॥
संसगिणां तु ये भेदा विशेषोस्तस्य
ते मताः ।
स भिन्नस्तैव्यवस्थानां कालो भेदाय
कल्पते ॥८॥
विशिष्टकालसम्बन्धाद् वृत्तिलाभः
प्रकल्पते ।
शक्तीनां सा प्रयोगस्य हेतुत्वेनावतिष्ठते
॥९॥
जन्माभिव्यक्तिनियमाः प्रयोगोपनिबन्धनाः
।
नित्याधीनस्थितित्वाच्च स्थितिनियमपूविका
॥१०॥
स्थितस्यानुग्रहस्तैस्तैधमैः
संसगिभिस्ततः ।
प्रतिबन्धस्तिरोभावः प्रहाणमिति
चात्मनः ॥११॥
प्रत्यवस्थं तु कालस्य व्यापारोऽत्र
व्यवस्थितः ।
काल एव हि विश्वात्मा व्यापार इति
कथ्यते ॥१२॥
मूतीनां तेन भिन्नानामाचयापचयाः
पृथक् ।
लक्ष्यन्ते परिणामेन सवासां भेदयोगिना
॥१३॥
जलयन्त्रभ्रमावेशसदृशीभिः प्रवृत्तिभिः
।
स कलाः कलयन् सवाः कालाख्यां लभते
विभुः ॥१४॥
प्रतिबद्धाश्च यास्तेन चित्रा
विश्वस्य वृत्तयः ।
ता स एवानुजानाति यथा तन्तुः शकुन्तिकाः
॥१५॥
विशिष्टकालसम्बन्धाल्लब्धपाकासु
शक्तिषु ।
क्रियाभिव्यज्यते नित्या प्रयोगाख्येन
कमणा ॥१६॥
जातिप्रयुक्ता तस्यां तु फलव्यक्तिः
प्रतीयते ।
कुतोऽप्यद्भुतया वृत्त्या शक्तिभिः
सा नियम्यते ॥१७॥
ततस्तु समवायाख्या शक्तिभेदस्य
बाधिका ।
एकत्वमिव ता व्यक्तीरापादयति कारणैः
॥१८॥
अथास्मान्नियमादूध्वं जातयो याः
प्रयोजिकाः ।
ताः सवा व्यक्तिमायान्ति स्वच्छे
छाया इवाम्भसि ॥१९॥
कारणानुविधायित्वादथ कारणपूवकाः
।
गुणास्तत्रोपलभ्यन्ते स्वजातिव्यक्तिहेतवः
॥२०॥
आश्रयाणां च नित्यत्वमाश्रितानां
च नित्यता ।
ता व्यक्तिरनुगृह्णाति स्थितिस्तेन
प्रकल्पते ॥२१॥
अनित्यस्य यथोत्पादे पारतन्त्र्यं
तथा स्थितौ ।
विनाशायैव तत् सृष्टमस्वाधीनस्थितिं
विदुः ॥२२॥
स्थितः संसगिभिभावैः स क्रियास्वनुगृह्यते
।
नैषां सत्तामनुद्गृह्य वृत्तिजन्मवतां
स्मृता ॥२३॥
जराख्या कालशक्तिया शक्त्यन्तरविरोधिनी
।
सा शक्तिं प्रतिबध्नाति जायन्ते
च विरोधिनः ॥२४॥
प्रयोजकास्तु ये भावाः स्थितिभागस्य
हेतवः ।
तिरोभवन्ति ते सवे यत आत्मा प्रहीयते
॥२५॥
यथैवाद्भुतया वृत्त्या निष्क्रमं
निनिबन्धनम् ।
अपदं जायते सवं तथास्यात्मा प्रहीयते
॥२६॥
क्रिययोरपवगिण्योनानाथसमवेतयोः
।
सम्बन्धिना विनैकेन परिच्छेदः
कथं भवेत् ॥२७॥
यथा तुलायां हस्ते वा नानाद्रव्यव्यवस्थितम्
।
गुरुत्वं परिमीयेत कालादेवं क्रियागतिः
॥२८॥
जहाति सहवृत्ताश्च क्रियाः स समवस्थिताः
।
व्रीहियथोदकं तेन हायनाख्यां प्रपद्यते
॥२९॥
प्रतिबन्धाभ्यनुज्ञाभ्यां वृत्तिया
तस्य शाश्वती ।
तया विभज्यमानोऽसौ भजते क्रमरूपताम्
॥३०॥
कतृभेदात् तदथेषु प्रकषापचयौ गतः
।
समत्वं विषमत्वं वा स एकः प्रतिपद्यते
॥३१॥
क्रियाभेदाद् यथैकस्मिंस्तक्षाद्याख्या
प्रवतते ।
क्रियाभेदात् तथैकस्मिन्नृत्वाद्याख्योपजायते
॥३२॥
आरम्भश्च क्रिया चैव निष्ठा चेत्यभिधीयते
।
धमान्तराणामध्यासभेदात् सदसदात्मनः
॥३३॥
यावांश्च द्व्यणुकादीनां तावान्
हिमवतोऽप्यसौ ।
न ह्यात्मा कस्यचिद् भेत्तुं प्रचेतुं
वापि शक्यते ॥३४॥
अन्यैस्तु भावैरन्येषां प्रचयः
परिकल्प्यते ।
शनैरिदमिदं क्षिप्रमिति तेन प्रतीयते
॥३५॥
असतश्च क्रमो नास्ति स हि भेत्तुं
न शक्यते ।
सतोऽपि चात्मतत्त्वं यत् तत् तथैवावतिष्ठते
॥३६॥
क्रियोपाधिश्च सन् भूतभविष्यद्वतमानता
।
एकादशभिराकारैविभक्ताः प्रतिपद्यते
॥३७॥
भूतः पञ्चविधस्तत्र भविष्यंश्च
चतुविधः ।
वतमानो द्विधाख्यात इत्येकादश
कल्पनाः ॥३८॥
काले निधाय स्वं रूपं प्रज्ञया यन्निगृह्यते
।
भावास्ततो निवतन्ते तत्र संक्रान्तशक्तयः
॥३९॥
भाविनां चैव यद्रूपं तस्य च प्रतिबिम्बकम्
।
सुनिमृष्ट इवादशे काल एवोपपद्यते
॥४०॥
तृणपणलतादीनि यथा स्रोतोऽनुकषति
।
प्रवतयति कालोऽपि मात्रा मात्रावतां
तथा ॥४१॥
आविश्येवानुसन्धत्ते यथा मतिमतां
गतीः ।
वायुस्तथैव कामात्मा विधत्ते क्रमरूपताम्
॥४२॥
अयनप्रविभागश्च गतिश्च ज्योतिषां
ध्रुवा ।
निवृत्तिप्रभवाश्चैव भूतानां तन्निबन्धनाः
॥४३॥
मात्राणां परिणामा ये कालवृत्त्यनुयायिनः
।
नक्षत्राख्या पृथक् तेषु चिह्नमात्रं
तु तारकाः ॥४४॥
रुतैमृगशकुन्तानां स्थावराणां
च वृत्तिभिः ।
छायादिपरिणामैश्च ऋतुधामा निरूप्यते
॥४५॥
निभासोपगमो योऽयं क्रमवानिव दृश्यते
।
अक्रमस्यापि विश्वस्य तत् कालस्य
विचेष्टितम् ॥४६॥
दूरान्तिकव्यवस्थानमध्वाधिकरणं
यथा ।
चिरक्षिप्रव्यवस्थानं कालाधिकरणं
तथा ॥४७॥
तस्याभिन्नस्य कालस्य व्यवहारे
क्रियाकृताः ।
भेदा इव त्रयः सिद्धा याँल्लोको
नातिवतते ॥४८॥
एकस्य शक्तयस्तिस्त्रः कालस्य
समवस्थिताः ।
यत्सम्बन्धेन भावानां दशनादशने
सताम् ॥४९॥
द्वाभ्यां स किल शक्तिभ्यां भावानां
वरणात्मकः ।
शक्तिस्तु वतमानाख्या भावरूपप्रकाशिनी
॥५०॥
अनागता जन्मशक्तेः शक्तिरप्रतिबन्धिका
।
अतीताख्या तु या शक्तिस्तया जन्म
विरुध्यते ॥५१॥
तमःप्रकाशवत् त्वेते त्रयोऽध्वानो
व्यवस्थिताः ।
अक्रमास्तेषु भावानां क्रमः समुपलभ्यते
॥५२॥
दौ तु तत्र तमोरूपावेकस्यालोकवत्
स्थितिः ।
अतीतमपि केषाञ्चित् पुनविपरिवतते
॥५३॥
युगपद् वतमानत्वं तद्धमा प्रतिपद्यते
।
केषाञ्चिद् वतमानत्वाच्चैति तद्वदतीतताम्
॥५४॥
हेतूपकारादाक्षिप्तो वतमानत्वमागतः
।
शान्तहेतूपकारः स पुननोपैति दशनम्
॥५५॥
द्वे एव कालस्य विभोः केषाञ्चिच्छक्तिवत्मनी
।
करोति याभ्यां भावानामुन्मीलननिमीलने
॥५६॥
कलाभिः पृथगथाभिः प्रविभक्तं स्वभावतः
।
केचिद् बुद्ध्यनुसंहारलक्षणं त
प्रचक्षते ॥५७॥
ज्ञानानुगतशक्तिं वा बाह्यं वा
सत्यतः स्थितम् ।
कालात्मानमनाश्रित्य व्यवहतुं
न शक्यते ॥५८॥
तिस्त्रो भावस्य भावस्य केषाञ्चिद्
भावशक्तयः ।
ताभिः स्वशक्तिभिः सवं सदैवास्ति
च नास्ति च ॥५९॥
सत्त्वादव्यतिरेकेण तास्तिस्रोऽपि
व्यवस्थिताः ।
क्रमस्तास्तदभेदाच्च सदसत्त्वं
न भिद्यते ॥६०॥
दशनादशने नैकं दृष्टादृष्टं तदेव
तु ।
अध्वनामेकता नास्ति न च किञ्चिन्निवतते
॥६१॥
शक्त्यात्मदेवतापक्षैभिन्नं कालस्य
दशनम् ।
प्रथमं तदविद्यायां यद्विद्यायां
न विद्यते ॥६२॥
अभेदे यदि कालस्य ह्रस्वदीघप्लुतादिषु
।
दृश्यते भेदनिभासः स चिरक्षिप्रबुद्धिवत्
॥६३॥
ह्रस्वदीघप्लुतावृत्त्या नालिकासलिलादिषु
।
कथं प्रचययोग्यः स्यात् कल्पनामात्रहेतुकः
॥६४॥
अभिव्यक्तिनिमित्तस्य प्रचयेन
प्रचीयते ।
अभिन्नमपि शब्दस्य तत्त्वमप्रचयात्मकम्
॥६५॥
एवं मात्रातुरीयस्य भेदो दाशतयस्य
वा ।
परिमाणविकल्पेन शब्दात्मनि न विद्यते
॥६६॥
अनुनिष्पादिकल्पेन येऽन्तराल इव
स्थिताः ।
शब्दास्ते प्रतिपत्तॄणामुपायाः
प्रतिपत्तये ॥६७॥
विशिष्टमवधिं तं तमुपादाय प्रकल्पते
।
कालः कलावतामेकः क्षणमासतुभेदभाक्
॥६८॥
बुद्ध्यवग्रहभेदाच्च व्यवहारात्मनि
स्थितेः ।
तावानेव क्षणः कालो युगमन्वन्तराणि
वा ॥६९॥
प्रतिबन्धाभ्यनुज्ञाभ्यां नालिकाविवराश्रिते
।
यदम्भसि प्रक्षरणं तत्कालस्यैव
चेष्टितम् ॥७०॥
अल्पे महति वा छिद्रे तत्सम्बन्धे
न भिद्यते ।
कालस्य वृत्तिरात्मापि तमेवास्यानुवतते
॥७१॥
आक्रीड इव कालस्य दृश्यते यः स्वशक्तिभिः
।
बहुरूपस्य भावेषु बहुधा तेन भिद्यते
॥७२॥
त्वचिसारस्य वा वृद्धिं तृणराजस्य
वा दधत् ।
तावत् तद्वृद्धियोगेन कालतत्त्वं
विकल्पते ॥७३॥
व्यतिक्रमेऽपि मात्राणां तस्य
नास्ति व्यतिक्रमः ।
न गन्तृगतिभेदेन मागभेदोऽस्ति
कश्चन ॥७४॥
उदयास्तमयावृत्त्या ज्योतिषां
लोकसिद्धया ।
कालस्याव्यतिपातेऽपि ताद्धम्यमिव
लक्ष्यते ॥७५॥
आदित्यग्रहनक्षत्रपरिस्पन्दमथापरे
।
भिन्नमावृत्तिभेदेन कालं कालविदो
विदुः ॥७६॥
क्रियान्तरपरिच्छेदे प्रवृत्ता
या क्रियां प्रति ।
निज्ञातपरिमाणा सा काल इत्यभिधीयते
॥७७॥
ज्ञाने रूपस्य संक्रान्तिज्ञानेनैवानुसंहृतिः
।
अतः क्रियान्तराभावे सा क्रिया
काल इष्यते ॥७८॥
भूतो घट इतीयं च सत्ताया एव भूतता
।
भूता सत्तेति सत्तायाः सत्ता भूताभिधीयते
॥७९॥
परतो भिद्यते सवमात्मा तु न विकल्प्यते
।
पवतादिस्थितिस्तस्मात् पररूपेण
भिद्यते ॥८०॥
प्रसिद्धभेदा व्यापारा विरूपावयवक्रियाः
।
साहचयेण भिद्यन्ते सरूपावयवक्रियाः
॥८१॥
व्यवधानमिवोपैति निवृत्त इव दृश्यते
।
क्रियासमूहो भुज्यादिरन्तरालप्रवृत्तिभिः
॥८२॥
न च विच्छिन्नरूपोऽपि सोऽविरामान्निवतते
।
सवैव हि क्रियान्येन सङ्कीणेवोपलभ्यते
॥८३॥
तदन्तरालदृष्टा वा सवैवावयवक्रिया
।
सादृश्यात् सति भेदे तु तदङ्गत्वेन
गृह्यते ॥८४॥
सदसद् वापि वस्तु स्यात् तृतीयं
नास्ति किञ्चन ।
तेन भूतभविष्यन्तौ मुक्त्वा मध्यं
न विद्यते ॥८५॥
निवृत्तिरूपमेकस्य भेदाभावान्न
कल्पते ।
सदसद् वापि तेनैकं क्रमरूपं कथं
भवेत् ॥८६॥
बहूनां चानवस्थादेकमेवोपलभ्यते
।
यथोपलब्धिस्मरणं तत्र चाप्युपपद्यते
॥८७॥
सदसद्रूपमेकं स्यात् सवस्यैकत्वकल्पने
।
निवृत्तिरूपं निवृत्तेः सामान्यमथवा
भवेत् ॥८८॥
कायात्पत्तौ समथं वा स्वेन धमेण
तद् यथा ।
आत्मतत्वेन गृह्येत सा चास्मिन्
वतमानता ॥८९॥
क्रियाप्रबन्धरूपं यदध्यात्मं
विनिगृह्यते ।
संक्रान्तबिम्बमेकत्र तामाहुवतमानताम्
॥९०॥
क्रियातिपत्तिरत्यन्तं क्रियानुत्पत्तिलक्षणा
।
न च भूतमनुत्पन्नं न भविष्यत् तथाविधम्
॥९१॥
प्राग् विरुद्धक्रियोत्पादान्निवृत्ते
वा विरोधिनि ।
व्यापारेऽवधिभेदेन विषयस्तत्र
भिद्यते ॥९२॥
व्यभिचारे निमित्तस्य साधुत्वं
न प्रकल्पते ।
भाव्यासीदिति सूत्रेण तत् कालेऽन्यत्र
शिष्यते ॥९३॥
स्वकाल एव साधुश्चेत् कालभेदे गतिः
कथम् ।
वाक्याथादतदथेषु विशिष्टत्वं न
सिद्ध्यति ॥९४॥
तदथश्चेदवयवो भाविनो भूततागतिः
।
न स्यादत्यन्तभूतत्वमेवैकं तत्र
सम्भवेत् ॥९५॥
विशिष्टकालता पूवं तथापि तु विशेषणे
।
आश्रयात् सोऽन्तरङ्गत्वात् तत्र
साधुभविष्यति ॥९६॥
आमिश्र एव प्रकान्तः स पदाथस्तथाविधः
।
केवलस्य विमिश्रत्वं नित्येऽथे
नोपपद्यते ॥९७॥
शुद्धे च काले व्याख्यातमामिश्रे
न प्रसिध्यति ।
साधुत्वमयथाकालं तत् सूत्रेणोपदिश्यते
॥९८॥
आख्यातपदवाच्येऽथे निवत्यत्वात्
प्रधानता ।
विशेषेणं तदाक्षेपात् तत्काले
व्यवतिष्ठते ॥९९॥
सम्प्रत्ययानुकारो वा शब्दव्यापार
एव वा ।
अध्यस्यते विरुद्धेऽथे न च तेन विरुध्यते
॥१००॥
भूतं भविष्यदित्येतौ प्रत्ययौ
वतमानताम् ।
अत्यजन्तौ प्रपद्येते विरुद्धाश्रयरूपताम्
॥१०१॥
अध्वनो वतमानस्य यः शेषो य उपक्रमः
।
तद् वतमानसामीप्यं शास्त्रे भेदेन
दशितम् ॥१०२॥
आशंसा वतमानाऽपि विषयेण भविष्यता
।
भाष्ये भविष्यत्कालेति कायाथं
व्यपदिश्यते ॥१०३॥
इच्छा चिकीषतीत्यत्र स्वकालमनुरुध्यते
।
भविष्यति प्रकृत्यथे तत्कालं नानुरुध्यते
॥१०४॥
आशंस्यमानतन्त्रत्वादाशंसायां
विपययः ।
प्रयोक्तृधमः शब्दाथे शब्दैरेवानुषज्यते
॥१०५॥
अप्शालिबीजसंयोगे वर्तते निष्पदियदा
।
तत्रावयववृत्तित्वाद् भविष्यत्प्रतिषेधनम्
॥१०६॥
फलप्रसवरूपे तु निष्पदौ भूतकालता
।
धर्मान्तरेषु तद्रूपमध्यस्य परिकल्प्यते
॥१०७॥
उपयुक्ते निमित्तानां व्यापारे
फलसिद्धये ।
तत्र रूपं यदध्यस्तं तत्कालं तत्
प्रतीयते ॥१०८॥
निष्पत्ताववधिः कश्चित् कश्चित्
प्रतिविवक्षितः ।
हेतुजन्मव्यपेक्षातः फलजन्मेति
चोच्यते ॥१०९॥
अबहिस्साधनाधीना सिद्धियत्र विवक्षिता
।
तत् साधनान्तराभावात् सिद्धमित्युपदिश्यते
॥११०॥
तस्मादवधिभेदेन सिद्धा मुख्यैव
भूतता ।
अनागतत्वमस्तित्वं हेतुधमव्यपेक्षणे
॥१११॥
सतामिन्द्रियसम्बन्धात् सैव सत्ता
विशिष्यते ।
भेदेन व्यवहारो हि वस्त्वन्तरनिबन्धनः
॥११२॥
अस्तित्वं वस्तुमात्रस्य बुद्ध्या
तु परिगृह्यते ।
यः समासादनाद् भेदः स तत्र न विवक्षितः
॥११३॥
योगाद् वा स्त्रीत्वपुंस्त्वाभ्यां
न किञ्चिदवतिष्ठते ।
स्वस्मिन्नात्मनि तत्रान्यद् भूतं
भावि च कथ्यते ॥११४॥
॥*॥ इति कालसमुद्देशः
समाप्तः ॥*॥
--------------------------------------------------
*अथ पुरुषसमुद्देशः*
प्रत्यक्ता परभावश्चाप्युपाधी
कर्तृकर्मणोः ।
तयोः श्रुतिविशेषेण वाचकौ मध्यमोत्तमौ
॥१॥
सदसद्वाऽपि चैतन्यमेताभ्यामेव
गम्यते ।
चैतन्यभागे प्रथमः पुरुषो न तु वर्तते
॥२॥
बुधिजानातिचितिभिः प्रथमे पुरुषे
सति ।
संज्ञानार्थैर्न चैतन्यस्योपयोगः
प्रकाश्यते ॥३॥
सम्बोधनार्थः सर्वत्र मध्यमे कैश्चिदिष्यते
।
तथा सम्बोधने सर्वां प्रथमां युष्मदो
विदुः ॥४॥
सम्बोधनं न लोकेऽस्ति विधातव्येन
वस्तुना ।
स्वाहेन्द्रशत्रुर्वर्धस्व यथा
राजा भवेति च ॥५॥
युष्मदः प्रथमान्तस्य परश्चेन्न
पदादसौ ।
युष्मदर्थस्य सिद्धत्वान्नियता
चाद्युदात्तता ॥६॥
गुणप्रधानताभेदः पुरुषादिविपर्ययः
।
निर्दिष्टस्यान्यथा शास्त्रे नित्यत्वान्न
विरुध्यते ॥७॥
यथानिर्देशमर्थाः स्युर्येषां
शास्त्रं विधायकम् ।
किञ्चित् सामान्यमाश्रित्य स्थिते
तु प्रतिपादनम् ॥८॥
योऽश्वे यः पीठ इत्यत्र भूययोरश्वपीठयोः
।
यथोपलक्षणार्थत्वं तथार्थेष्वनुशासनम्
॥९॥
॥*॥ इति पुरुषसमुद्देशः
समाप्तः ॥*॥
--------------------------------------------------
*अथ संख्यासमुद्देशः*
संख्यावान् सत्वभूतोऽर्थः सर्व
एवाभिधीयते ।
भेदाभेदविभागो हि लोके संख्यानिबन्धनः
॥१॥
स धर्मो व्यतिरिक्तो वा तेषामात्मैव
वा तथा ।
भेदहेतुत्वमाश्रित्य संख्येति
व्यपदिश्यते ॥२॥
समवेता परिच्छेद्ये क्वचिदन्यत्र
सा स्थिता ।
प्रकल्पयति भावानां संख्याभेदं
तथात्मनः ॥३॥
परत्वे चापरत्वे च भेदे तुल्या श्रुतिर्यथा
।
संख्याशब्दाभिधेयत्वम् भेदहेतोस्तथा
गुणे ॥४॥
अस्वतन्त्रे स्वतन्त्रत्वं परधर्मो
यथा गुणे ।
अभेद्ये भेद्यभावोऽपि द्रव्यधर्मस्तथा
गुणे ॥५॥
स्वबुद्ध्या तमपोद्धृत्य लोकोऽप्यागममाश्रितः
।
स्वधर्मादन्यधर्मेण व्याचष्टे
प्रतिपत्तये ॥६॥
परोपकारतत्त्वानां स्वातन्त्र्येणाभिधायकः
।
शब्दः सर्वपदार्थानां स्वधर्माद्
विप्रकृष्यते ॥७॥
यथैवाविषयं ज्ञानं न किञ्चिदवभासते
।
तथा भावोऽप्यसंसृष्टो न कश्चिदुपलभ्यते
॥८॥
भेदेन नु समाख्यानं यल्लोकोऽप्यनुवर्तते
।
आगमाच्छास्त्रसदृशो व्यवहारः स
वर्ण्यते ॥९॥
बुद्ध्या स्थितेषु तेष्वेवमध्यारोपो
न दुर्लभः ।
परधर्मस्य न ह्यत्र सदसत्त्वं प्रयोजकम्
॥१०॥
सामान्येष्वपि सामान्यं विशेषेषु
विशिष्तता ।
सङ्ख्यासु सङ्ख्या लिङ्गेषु लिङ्गमेवं
प्रकल्पते ॥११॥
अतो द्रव्याश्रितां सङ्ख्यामाहुः
संसर्गवादिनः ।
भेदाभेदव्यतीतेषु भेदाभेदविधायिनीम्
॥१२॥
आत्मान्तराणां येनात्मा तद्रूप
इव लक्ष्यते ।
अतद्रूपेण संसर्गात् सा निमितसरूपता
॥१३॥
संसृष्टेष्वपि निर्भागे भूतेष्वर्थक्रिया
यथा ।
सत्त्वादिषु च मात्रासु सर्वास्वेवं
प्रतीयते ॥१४॥
द्वित्वादियोनिरेकत्वं भेदास्तत्पूर्वका
यतः ।
विना तेन न सङ्ख्यानामन्यासामस्ति
सम्भवः ॥१५॥
एकत्वे बुद्धिसहिते निमितं द्वित्वजन्मनि
।
एकत्वाभ्यां समुत्पन्नमेवं वा
तत् प्रतीयते ॥१६॥
एकत्वसमुदायो वा सापेक्षे वा पृथक्
पृथक् ।
एकत्वे द्वित्वमित्येवं त्वयोर्द्विवचनं
भवेत् ॥१७॥
एकोऽपि गुणभेदेन सङ्घो भेदं प्रकल्पयेत्
।
आश्रयाश्रयिभेदो हि तदाश्रयनिबन्धनः
॥१८॥
सङ्ख्येयसङ्घः सङ्ख्यानसङ्घः सङ्ख्येति
कथ्यते ।
विंशत्यादिषु सान्यस्य द्रव्यसङ्घस्य
भेदिका ॥१९॥
एकविंशतिसंख्यायां संख्यान्तरसरूपयोः
।
एकस्यां बुद्ध्यनावृत्या भागयोरिव
कल्पना ॥२०॥
असंख्यासमुदायत्वात् संख्याकार्यं
विधीयते ।
समुहत्वे तु तन्न स्यात् स्वाङ्गादिसमुदायवत्
॥२१॥
संख्येयान्तरतन्त्रासु या संख्यासु
प्रवर्तते ।
आवृत्तिवर्गसंख्येया तां संख्यां
तादृशीं विदुः ॥२२॥
न संख्यायां न संख्येये द्वौ दशेत्यस्ति
सम्भवः ।
भेदाभावान्न संख्यायां विरोधान्न
तदाश्रये ॥२३॥
संख्यायेते दशद्वर्गौ द्विदशा
इति संख्यया ।
तद्रूपे वापि संख्येये आवृत्तिः
परिगण्यते ॥२४॥
संख्या नाम न संख्यास्ति संज्ञैषेति
यथोच्यते ।
रूपं न रूपमप्येवं संज्ञा सा हि
सितादिषु ॥२५॥
संख्यानजातियोगात्तु संख्या संख्येति
कथ्यते ।
रूपत्वजातियोगाच्च रूपे रूपमिति
स्मृतम् ॥२६॥
निमित्तमेक इत्यत्र विभक्त्या
नाभिधीयते ।
तद्वतस्तु यदेकत्वं विभक्तिस्तत्र
वर्तते ॥२७॥
एकस्य प्रचयो दृष्टः समूहश्च द्वयोस्तथा
।
निमित्तव्यतिरेकेण संख्यान्या
भेदिका ततः ॥२८॥
तदेकमपि चैकत्वं विभक्तिश्रवणादृते
।
नोच्यते तेन शब्देन विभक्त्या तु
सहोच्यते ॥२९॥
अन्वयव्यतिरेकौ न यदि स्याद् वचनान्तरम्
।
स्यातामसति तस्मिंश्च प्रकृत्यर्थो
न कल्प्यते ॥३०॥
एकत्वमेक इत्यत्र शुद्धद्रव्यविशेषणम्
।
सगुणस्तु प्रकृत्यर्थो विभक्त्यर्थेन
भिद्यते ॥३१॥
द्व्येकयोरिति निर्देशात् सङ्ख्यामात्रेऽपि
सम्भवः ।
एकादीनां प्रसिद्ध्या तु संख्येयार्थत्वमुच्यते
॥३२॥
॥*॥ इति संख्यासमुद्देशः
समाप्तः ॥*॥
----------------------------------------------------
*अथोपग्रहसमुद्देशः*
य आत्मनेपदाद् भेदः क्वचिदर्थस्य
गम्यते ।
अन्यतश्चापि आदेशान्मन्यते तमुपग्रहम्
॥१॥
क्वचित् साधनमेवासौ क्वचित् तस्य
विशेषणम् ।
साधनं तत्र कर्मादि व्यक्तवाचो
विशेषणम् ॥२॥
क्रिया विषयभेदेन जीविकादिषु भिद्यते
।
लादेशैः स क्रियाभेदो वाक्येष्वपि
नियम्यते ॥३॥
धात्वर्थस्तद्विशेषश्चाप्युक्तः
क्वचिदुपग्रहः ।
धात्वर्थो गन्धनादिः स्याद् व्यतिहारो
विशेषणम् ॥४॥
क्रियाप्रवृत्तावाख्याता कैश्चित्
स्वार्थपरार्थता ।
असती वा सती वापि विवक्षितनिबन्धना
॥५॥
कैषाञ्चित् कर्त्रभिप्राये णिचा
सह विकल्पते ।
आत्मनेपदमन्येषां तदर्था प्रकृतिर्यथा
॥६॥
क्रीणीष्व वपते धत्ते चिनोति चिनुतेऽपि
च ।
आप्तप्रयोगा दृश्यन्ते येषु ण्यर्थोऽभिधीयते
॥७॥
संविधानं पचादीनां क्वचिदर्थः
प्रतीयते ।
तन्निमित्ता यथान्यापि क्रियाधिश्रयणादिका
॥८॥
कर्त्रभिप्रायता सूत्रे क्रियाभेदोपलक्षणम्
।
तथाभूता क्रिया या हि तत्कर्ता फलभाग्यतः
॥९॥
यथोपलक्ष्यते कालस्तारकादर्शनादिभिः
।
तथाफलविशेषेण क्रियाभेदो निदश्यते
॥१०॥
क्रियाविशेषवचने सामर्थ्यमुपरुध्यते
।
केषाञ्चिदन्ये तु कृताः स्वरितेतो
ञितस्तथा ॥११॥
अनुबन्धश्च सिद्धेऽर्थे स्मृत्यर्थमनुषज्यते
।
तुल्यार्थेष्वपि चावश्यं न सर्वेष्वेकधर्मता
॥१२॥
दृशीक्ष्योः सदृशेऽप्यर्थे नाभेदः
प्रतिपूर्वयोः ।
ण्यर्थोपादयिनस्तस्मान्न तुल्यार्थाः
पचादिभिः ॥१३॥
उम्भ्यर्थे वर्तमानस्य करोतेर्भिन्नधर्मणः
।
ण्यर्थोपादयिता तस्मान्नियताः
शब्दशक्त्यः ॥१४॥
तथा ह्यनुप्रयोगस्य करोतेरात्मनेपदे
।
पूर्ववद्गहणं प्राप्ते स्वरितं
समुपस्थितम् ॥१५॥
एकत्वेऽपि क्रियाख्याते साधनाश्रयसंख्यया
।
भिद्यते न तु लिङ्गाख्यो भेदस्तत्र
तदाश्रितः ॥१६॥
तस्मादवस्थितेऽप्यर्थे कस्यचित्
प्रतिबध्यते ।
शब्दस्य शक्तिः स त्वेष शास्त्रेऽन्वाख्यायते
विधिः ॥१७॥
यस्यार्थस्य प्रसिद्ध्यर्थमारभ्यन्ते
पचादयः ।
तत् प्रधानं फलं तेषां न लाभादिप्रयोजनम्
॥१८॥
यत्रोभौ स्वामिदासौ तु प्रारभेते
सहक्रियाम् ।
युगपद् धर्मभेदेन धातुस्तत्र न
वर्तते ॥१९॥
यत्र प्रतिविधिनार्थः पचिस्तत्रात्मनेपदम्
।
परस्मैपदमन्यत्र संस्काराद्यभिधायिनि
॥२०॥
संविधातुश्च सान्निध्याद् दासे
धर्मोऽनुषज्यते ।
प्लक्षशब्दस्य सान्निध्याद् न्यग्रोधे
प्लक्षता यथा ॥२१॥
पुरोडाशाभिधानश्च धानादिषु यथा
स्थितम् ।
छत्रिणा चापि सम्बन्धाच्छत्रिशब्दाभिधेयता
॥२२॥
अर्थात् प्रतीतमन्योऽन्यं पारार्थ्यमविवक्षितम्
।
इत्ययं शेषविषयः कैश्चिदत्रानुवर्ण्यते
॥२३॥
अथ प्रतिविधाता यो हलैः कृषति पञ्चभिः
।
भाष्ये नोदाहृतं कस्मात् प्राप्तं
तत्रात्मनेपदम् ॥२४॥
प्रतीतत्वात् तदर्थस्य शेषत्वं
यदि कल्प्यते ।
न स्यात् प्राप्तविभाषासौ स्वरितेतां
निवर्तिका ॥२५॥
शुद्धे तु संविधानार्थे कैश्चिदत्रेष्यते
कृषिः ।
तद्धर्मा यजिरित्येवं न स्यात्
तत्रात्मनेपदम् ॥२६॥
अत्र तूपपदेनायमर्थभेदः प्रतीयते
।
प्राप्ते विभाषा क्रियते तस्मान्नास्त्यात्मनेपदम्
॥२७॥
॥*॥ इति उपग्रहसमुद्देशः
समाप्तः ॥*॥
-----------------------------------------------
*अथ लिङ्गसमुद्देशः*
स्तनकेशादिसम्बन्धो विशिष्टा वा
स्तनादयः ।
तदुपव्यञ्जना जातिर्गुणावस्था
गुणास्तथा ॥१॥
शब्दोपजनितोऽर्थात्मा शब्दसंस्कार
इत्यापि ।
लिङ्गानां लिङ्गतत्त्वज्ञैर्विकल्पाः
सप्त दर्शिताः ॥२॥
उपादानविकल्पाश्च लिङ्गानां सप्त
वर्णिताः ।
विकल्पसन्नियोगाभ्यां ये शब्देषु
व्यवस्थिताः ॥३॥
तिस्रो जातय एवैताः केषाञ्चित्
समवस्थिताः ।
अविरुद्धा विरुद्धाभिर्गोमहिष्यादिजातिभिः
॥४॥
हस्तिन्यां वडवायाञ्च स्त्रीति
बुद्धेः समन्वयः ।
अतस्तां जातिमिच्छन्ति द्रव्यादिसमवायिनीम्
॥५॥
परतन्त्रस्य यल्लिङ्गमपोद्धारे
विवक्षिते ।
तत्रासौ शब्दसंस्कारः शब्दैरेव
व्यपाश्रितः ॥६॥
बुद्ध्या कल्पितरूपेषु लिङ्गेष्वपि
च सम्भवः ।
स्त्रीत्वादीनां व्यवस्था हि सा
लिङ्गैर्व्यपदिश्यते ॥७॥
यथा सलिलनिर्भासो मृगतृष्णासु
जायते ।
जलोपलब्ध्यनुगुणाद् बीजाद् बुद्धिर्जले
सति ॥८॥
तथैवाव्यपदेश्येभ्यो हेतुभ्यस्तारकादिषु
।
मुखेभ्य इव लिङ्गेभ्यो भेदा लोके
व्यवस्थिताः ॥९॥
व्यक्तेषु व्यक्तरूपाणां स्तनादीनां
तु दर्शनात् ।
अव्यक्तव्यञ्जनाव्यक्तेर्जातिर्न
परिकल्प्यते ॥१०॥
अस्तित्वं च प्रतिज्ञाय सदाऽदर्शनमिच्छतः
।
अत्यन्तादर्शने न स्यादसत्त्वं
प्रति निश्चयः ॥११॥
न चालमनुमानाय शब्दोऽदर्शनपूर्वकः
।
सिद्धे हि दर्शने किं स्यादनुमानप्रयोजनम्
॥१२॥
आविर्भावस्तिरोभावः स्थितिश्चेत्यनपायिनः
।
धर्मा मूर्तिषु सर्वाषु लिङ्गत्वेनानुदर्शिताः
॥१३॥
सर्वमूर्त्त्यात्मभूतानां शब्दादीनां
गुणे गुणे ।
त्रयः सत्त्वादिधर्मास्ते सर्वत्र
समवस्थिताः ॥१४॥
रूपस्य चात्ममात्राणां शुक्लादीनां
प्रतिक्षणम् ।
काचित् प्रलीयते काचित् कथञ्चिदभिवर्धते
॥१५॥
क्वथितोदकवच्चैषामनवस्थितवृत्तिता
।
अजस्रं सर्वभावानां भाष्य एवोपवर्णिता
॥१६॥
प्रवृत्तेरेकरूपत्वं साम्यं वा
स्थितिरुच्यते ।
आविर्भावतिरोभावप्रवृत्त्या वावतिष्ठते
॥१७॥
गुणा इत्येव बुद्धेर्वा निमित्तत्त्वं
स्थितिर्मता ।
स्थितेश्च सर्वलिङ्गानां सर्वनामत्वमुच्यते
॥१८॥
स्थितेषु सर्वलिङ्गेषु विवक्षानियमाश्रयः
।
कस्यचिच्छब्दसंस्कारे व्यापारः
क्वचिदिष्यते ॥१९॥
सन्निधाने निमित्तानां किञ्चिदेव
प्रवर्तकम् ।
यथा तक्षादिशब्दानां लिङ्गेषु
नियमस्तथा ॥२०॥
भावतत्त्वदृशः शिष्टाः शब्दार्थेषु
व्यवस्थिताः ।
यद्यद् धर्मेऽङ्गतामेति लिङ्गं
तत्तत् प्रचक्षते ॥२१॥
स्वरभेदात् यथा शब्दाः साधवो विषयान्तरे
।
लिङ्गभेदात् तथा सिद्धात् साधुत्वमनुगम्यते
॥२२॥
प्रयोगो विप्रयोगश्च लोके यत्रोपलभ्यते
।
शास्त्रमारभ्यते तत्र न प्रयोगविपर्यये
॥२३॥
उपाधिभेदादर्थेषु गुणधर्मस्य कस्यचित्
।
निमित्तभावः साधुत्वे विवक्षा
च व्यवस्थिता ॥२४॥
हिमारण्ये महत्त्वेन युक्ते स्त्रीत्वमवस्थितम्
।
हस्वोपाधिविशिष्टायाः कुट्याः
प्रसवयोगिता ॥२५॥
शब्दान्तराणां भिन्नेऽर्थे उपायाः
प्रतिपत्तये ।
एकतामिव निश्चित्य लघ्वर्थमुपदर्शिताः
॥२६॥
उत्पत्तिः प्रसवोऽन्येषां नाशः
संस्त्यानमित्यपि ।
आत्मरूपं तु भावानां स्थितिरित्यपदिश्यते
॥२७॥
दृष्टं निमित्तं केषाञ्चिज्जात्यादिवदवस्थितम्
।
दृष्टवच्छब्दसंस्कारमात्रं तु
परिकल्पितम् ॥२८॥
यथा प्रसिद्धेऽप्येकत्वे नानात्वाभिनिवेशिनः
।
नानात्वं जनयन्तीव शब्दो लिङ्गेऽपि
स क्रमः ॥२९॥
इदं वेयमयं वेति शब्दसंस्कारमात्रकम्
।
निमित्तदर्शनादर्थे कैश्चित् सर्वत्र
वर्ण्यते ॥३०॥
नावश्यं विषयत्वेन निमित्तं व्यवतिष्ठते
।
इन्द्रियादि यथाऽदृष्टं भेदहेतुस्तदिष्यते
॥३१॥
॥*॥
इति लिङ्गसमुद्देशः समाप्तः ॥*॥
-------------------------------------------------
*अथ वृत्तिसमुद्देशः*
वृत्तिसमुद्देशे श्लोकसंख्या-
|
|
|
|
|
कुत्साप्रशंसातिशयैः समाप्तार्थं
तु युज्यते ।
पदं स्वार्थादयः सर्वे यस्मात्
कुत्सादिहेतवः ॥१॥
देवदत्तादिकुत्सायां वर्तते कुत्सितश्रुतिः
।
कुत्सितस्था तु या कुत्सा तदर्थः
को विधीयते ॥२॥
प्रकृष्ट इति शुक्लादिप्रकर्षस्याभिधायकः
।
प्रकृष्टस्य प्रकर्षे तु तरबादिर्विधीयते
॥३॥
कुत्सितत्वेन कुत्स्यो वा न सम्यग्
वापि कुत्सितः ।
स्वशब्दाभिहिते केन विशिष्टोऽर्थः
प्रतीयते ॥४॥
न च साम्प्रतिकी कुत्सा भेदाभावात्
प्रतीयते ।
पूज्यते कुत्सितत्वेन प्रशस्तत्वेन
कुत्स्यते ॥५॥
विशेषणविशेष्यत्वं पदयोरुपजायते
।
न प्रातिपदिकार्थश्च तत्रैवं व्यतिरिच्यते
॥६॥
विशेष्यं स्यादनिर्ज्ञातं निर्ज्ञातार्थो
विशेषणम् ।
परार्थत्वेन शेषत्वं सर्वेषामुपकारिणाम्
॥७॥
विभक्तिभेदो नियमाद् गुणगुण्यभिधायिनोः
।
सामानाधिकरण्यस्य प्रसिद्धिद्रव्यशब्दयोः
॥८॥
द्रव्येऽनिर्ज्ञातजातीये कृष्णशब्दः
प्रयुज्यते ।
अनिर्ज्ञातगुणे चैव तिलशब्दः प्रवर्तते
॥९॥
सामान्यानामसम्बन्धात् तौ विशेषे
व्यवस्थितौ ।
रूपाभेदाद् विशेषं तमभिव्यङ्क्तुं
न शक्नुतः ॥१०॥
तावेवं सन्निपतितौ भेदेन प्रतिपादने
।
अवच्छेदमिवाधाय संशयं व्यपकर्षतः
॥११॥
द्रव्यात्मा गुणसंसर्गभेदादाश्रीयते
पृथक् ।
जातिसम्बन्धभेदाच्च द्वितीय इव
गृह्यते ॥१२॥
निमित्तैरभिसम्बन्धाद् या निमित्तसरूपता
।
तयैकस्यापि नानात्वं रूपाभेदाद्
प्रकल्पते ॥१३॥
द्रव्यावस्था तृतीया तु यस्यां
संसृज्यते द्वयम् ।
तयोरवस्थयोर्भेदादाश्रयत्वे नियुज्यते
॥१४॥
बुद्ध्यैकं भिद्यते भिन्नमेकत्वं
चोपगच्छति ।
बुद्ध्यावस्था विभज्यन्ते सा ह्यर्थस्य
विधायिका ॥१५॥
व्यपदेशिवदेकस्मिन् बुद्ध्या नानार्थकल्पना
।
तया कल्पितभेदः सन्नर्थात्मा व्यपदिश्यते
॥१६॥
क्रियाभेदेन दृष्टानामश्मादीनां
पुनः पुनः ।
किश्चिद् दर्शनमन्येन दर्शनेनापदिश्यते
॥१७॥
प्रयोगभेदाद् धातूनां प्रकल्प्य
बहुरूपताम् ।
भेदाभेदावुपादाय क्वचिदेकाच्त्वमुच्यते
॥१८॥
अन्वयव्यतिरेकाभ्यामर्थवान् परिकल्पितः
।
एको धात्वर्थविगमाद् वर्णत्वेनोपचर्यते
॥१९॥
द्रव्यात्मानस्त्रयस्तस्माद्
बुद्धौ नाना व्यवस्थिताः ।
आश्रयाश्रयिधर्मेणेत्ययं पूर्वेभ्य
आगमः ॥२०॥
सामानाधिकरण्यं च शब्दयोः कैश्चिदिष्यते
।
विशेषणविशेष्यत्वं संज्ञासंज्ञित्वमेव
वा ॥२१॥
केषाञ्चिज्जातिगुणयोरेकार्थसमवेतयोः
।
वृत्तिः कृष्णतिलेष्विष्टा शब्दे
द्रव्याभिधायिनि ॥२२॥
संस्तु रूपरसादीनामाश्रयो नाभिधीयते
।
द्रव्याभिधानेन विना ततस्ते द्वन्द्वभाविनः
॥२३॥
द्रव्याभिधायी कृष्णादिराकाङ्क्षावान्
प्रवर्तते ।
निमित्तानुविधायित्वात् तत् तिलादौ
न विद्यते ॥२४॥
एवं जातिमति द्रव्ये प्रत्यासन्ने
क्रियां प्रति ।
गुणधर्म गुणाविष्ट द्रव्यं भेदाय
कल्पते ॥२५॥
गुणमात्राभिधायित्वं केचिदिच्छन्ति
वृत्तिषु ।
अजाश्वादिषु सम्बन्धाद् रूढीनामिव
रूढिभिः ॥२६॥
तिले पूर्वमुपात्ते वा तत्रैव
मतुबिष्यते ।
स च धर्मः समासेषु गुणस्तस्माद्
विशेषणम् ॥२७॥
अनुस्यूतेव भेदाभ्यामेका प्रख्योपजायते
।
यदा सहविवक्षां तामाहुर्द्वन्द्वैकशेषयोः
॥२८॥
इतरेतरयोगस्तु भिन्नसङ्घाभिधायिनाम्
।
प्रत्येकं च समूहोऽसौ समूहिषु समाप्यते
॥२९॥
व्यापारसमुदायस्य यथाधिश्रयणादिषु
।
प्रत्येकं जातिवद् वृत्तिस्तथा
द्वन्द्वपदेष्वपि ॥३०॥
शौण्डार्धर्चपुरोडाशच्छत्रिणोऽत्र
निदर्शनम् ।
ते विष्णुमित्रा इति च भिन्नेषु
सहचारिषु ॥३१॥
अर्थान्तराभिधायित्वं तथार्थान्तरवर्तिनाम्
।
याभ्यां चैकमनेकार्थं ताभ्यामेवापरं
पदम् ॥३२॥
समुदायान्तरत्वाच्च तादृशोऽर्थो
न लौकिकः ।
अन्वयव्यतिरेकाभ्यां शास्त्रार्थोऽपि
न दृश्यते ॥३३॥
दुःखा दुरुपपादा च तस्माद् भाष्येऽप्युदाहृता
।
युगपद्वाचिता सा तु व्यवहारार्थमाश्रिता
॥३४॥
समुदायमुपक्रम्य पदं तस्यां प्रयुज्यते
।
विभागेन समाख्याने ततस्तद् द्व्यर्थमुच्यते
॥३५॥
वाक्येऽपि नियता धर्माः केचिद्
वृत्तौ द्वयोस्तथा ।
ते त्वभेदेन सामर्थ्यमात्र एवोपवर्णिताः
॥३६॥
वृत्तौ विशेषवृत्तित्वाद् भेदे
सामान्यवाचिता ।
उपमानसमासादौ श्यामादीनामुदाहृता
॥३७॥
वृत्तिरन्यपदार्थे या तस्या वाक्येष्वसंभवः
।
चार्थे द्वन्द्वपदानां च भेदे वृत्तिर्न
विद्यते ॥३८॥
भेदे सति निरादीनां क्रान्ताद्यर्थेष्वसंभवः
।
प्राग्वृत्तेर्जातिवाचित्वं न
च गौरखरादिषु ॥३९॥
क्रीडायां जीविकायां च वाक्येनावचनात्
तथा ।
न नित्यग्रहणं युक्तं कौटिल्ये
यङ्विधौ यथा ॥४०॥
निर्धारणादिविषये व्यपेक्षैव यतः
स्थिता ।
समासप्रतिषेधानां ततो नास्ति प्रयोजनम्
॥४१॥
विधिभिः प्रतिषेधैश्च भेदाभेदनिदर्शनम्
।
कृतं द्वन्द्वैकवद्भावे सङ्घवृत्त्युपदेशवत्
॥४२॥
सामर्थ्यमविशेषोक्तमपि लोकव्यवस्थया
।
वृत्त्यवृत्त्योः प्रयोगज्ञैर्विभक्तं
प्रतिपत्तृभिः ॥४३॥
अर्थस्य विनिवृत्तत्वाल्लुगादि
न विरुच्यते ।
एकार्थीभाव एवातः समासाख्या विधीयते
॥४४॥
व्यवस्थितविभाषा च सामान्ये कैश्चिदिष्यते
।
तथा वाक्यं व्यपेक्षायां समासोऽन्यत्र
शिष्यते ॥४५॥
तुल्यश्रुतित्वात् तत्त्वेऽपि
राजादीनामुपाश्रिते ।
वृत्तौ विशेषणाकाङ्क्षाऽगमकत्वान्निवर्तते
॥४६॥
संबन्धिशब्दः सापेक्षो नित्यं
सर्वः प्रयुज्यते ।
स्वार्थवत् सा व्यपेक्षास्य वृत्तावपि
न हीयते ॥४७॥
समुदायेन संबन्धो येषां गुरुकुलादिना
।
संस्पृश्यावयवांस्ते च युज्यन्ते
तद्वता सह ॥४८॥
अबुधान् प्रत्युपायाश्च विचित्राः
प्रतिपत्तये ।
शब्दान्तरत्वादत्यन्तभेदो वाक्यसमासयोः
॥४९॥
असमासे समासे च गोरथादिष्वदर्शनात्
।
युक्तादीनां न शास्त्रेण निवृत्त्यनुगमः
कृतः ॥५०॥
|
शब्दान्तरत्वाद् युक्तादिः क्वचिद्
वाक्ये प्रयुज्यते ।
प्रपर्णप्रपलाशादौ गतशब्दश्च
वृत्तिषु ॥५१॥
|
|
विशेषणविशेष्यत्वं कैश्चिदेकस्तथाश्रयः
।
उपाये तत्त्वदर्शित्वादिष्यते
वृत्तिवाक्ययोः ॥५२॥
पदं यथैव वृक्षादि विशिष्टेऽर्थे
व्यवस्थितम् ।
नीलोत्पलाद्यपि तथा भागाभ्यां
वर्तते विना ॥५३॥
श्रोत्रियक्षेत्रियादीनां न च
वासिष्ठगार्ग्यवत् ।
भेदेन प्रत्ययो लोके तुल्यरूपासमन्वयात्
॥५४॥
सप्तपर्णादिवद् भेदो न वृत्तौ विद्यते
क्वचित् ।
रूढ्यरूढिविभागोऽपि क्रियते प्रतिपत्तये
॥५५॥
या सामान्याश्रया संज्ञा विशेषविषया
च या ।
बहुलग्रहणान्नास्ति प्रवृत्तिरुभयोस्तयोः
॥५६॥
सुसूक्ष्मजटकेशादौ समासोऽवयवे
यदि ।
स्यात् स्यात् तन्त्रान्तरङ्गत्वात्
बाधकोऽवयवस्वरः ॥५७॥
समुदायस्य वृत्तौ च नैकदेशो विभाष्यते
।
भेद एव विभाषायां नियतो विषयो यतः
॥५८॥
यतश्चाविषयः सोऽस्यास्तस्मान्नास्त्यकृतार्थता
।
अभेदप्रक्रमेऽत्यन्तं भेदानामपसारणात्
॥५९॥
महाकष्टश्रितेत्येवं न स्याद्
भेदः पदत्रये ।
वृत्ताववयवस्यात्त्वं यस्मान्न
प्रतिषिध्यते ॥६०॥
महारण्यमतीते तु त्रिपदाद् भिद्यते
स्वरः ।
यस्मात् तत्रान्तरङ्गत्वाद् बाधकोऽवयवस्वअः
॥६१॥
सतिशिष्टबलीयस्त्वात् थाथादिस्वर
एव तु ।
द्विपदे तेन युगपत् त्रितयं न समस्यते
॥६२॥
येषामपूज्यमानत्वं परार्थानुगमार्थके
।
विशेषणविशेष्यत्वमपि तेषां न कल्पते
॥६३॥
विशेषः श्रूयमाणोऽपि प्रधानेषु
गुणेषु वा ।
शब्दान्तरत्वाद् वाक्ये तु वृत्तौ
नित्यं न विद्यते ॥६४॥
विशेषकर्मसम्बन्धे निर्भुक्तेऽपि
कृतादिभिः ।
विशेषनिरपेक्षोऽन्यः कृतशब्दः
प्रवर्तते ॥६५॥
अकर्मकत्वे सत्येवं क्तान्तं भावाभिधायि
यत् ।
ततः क्रियावता कर्ता योगो भवति कर्मणाम्
॥ ६६॥
अविग्रहा गतादिस्था यथा ग्रामादिकर्मभिः
।
सम्बध्यते क्रिया तद्वत् कृतपूर्व्यादिषु
स्थिता ॥६७॥
मुण्डिसूत्र्यादयोऽसद्भिर्भागैरनुगता
इव ।
विभक्ताः कल्पितात्मानो धातवः
कुट्टिचर्चिवत् ॥६८॥
पुत्रीयतो न पुत्रोऽस्ति विशेषेच्छा
तु तादृशी ।
विनैव पुत्रानुगमाद् या पुत्रे
व्यवतिष्ठते ॥६९॥
प्राणैर्विना यथा धारिर्जीवतौ
प्राणकर्मकः ।
न चात्र धारिर्न प्राणा जीवतिस्तु
क्रियान्तरम् ॥७०॥
तथा विनेषिपुत्राभ्यां पुत्रीयायां
क्रियान्तरम् ।
अन्वाख्यानाय भेदास्तु सदृशाः
प्रतिपादकाः ॥७१॥
आक्षेपाच्च प्रयोगेण विषयान्तरवर्तिना
।
सदपीच्छाक्यचः कर्म वाक्य एव प्रयुज्यते
॥७२॥
प्रसिद्धेन कृतः शब्दो भावगहाभिधायिना
।
अभ्यासे तुल्यरूपत्वान्न यङन्तः
प्रयुज्यते ॥७३॥
शब्दा यथा विभज्यन्ते भागैरिव विकल्पितैः
।
अन्वाख्येयास्तथा शास्त्रमतिदूरे
व्यवस्थितम् ॥७४॥
अर्थस्यानुगमं कञ्चिद् दृष्ट्यैव
परिकल्पितम् ।
पदं वाक्ये पदे धातुर्धातौ भागश्च
मुण्डिवत् ॥७५॥
अविप्रयोगः साधुत्वे व्युत्पत्तिरनवस्थिता
।
उपायान् प्रतिपत्तॄणां नाभिमन्येत
सत्यतः ॥७६॥
यथैव डित्थे डयतिः पाचके पचतिस्तथा
।
डयतिश्च पचिश्चैव द्वावप्येतावलौकिकौ
॥७७॥
प्रकृतिप्रत्ययावूह्यौ पदात्
ताभ्यां पदं तथा ।
अनुबन्धस्वरादिभ्यः शिष्टैः शास्त्रं
न तान् प्रति॥७८॥
शास्त्रदृष्टिस्तु शास्त्रस्य
प्राप्तिमात्रेऽप्यनिश्चिते ।
युज्यते प्रत्यवायेन शास्त्रं
चक्षुरपश्यताम् ॥७९॥
अर्थान्तराभिधानाच्च पौर्वापर्यं
न भिद्यते ।
राजदन्ताहिताग्न्यादिराजाश्वादिषु
सर्वथा ॥८०॥
विनैव प्रत्ययैर्वृत्तौ ये भिन्नार्थाभिधायिनः
।
गर्गादयो लुका तेषां साधुत्वमनुगम्यते
॥८१॥
सोऽयमित्यभिसंबन्धात् प्रत्ययेन
विना यदि ।
बभ्र्वादयः प्रयुज्येरन्नपत्ये
नियमो भवेत् ॥८२॥
सोऽयमित्यभिसंबन्धे लिङ्गोपव्यञ्जनादृते
।
प्रष्ठादिषु न जायैव नियमेन प्रतीयते
॥८३॥
मानमेयाभिसंबन्धविशेषेऽङ्गीकृते
तथा ।
प्रस्थादीनामसाधुत्वं तद्धितेन
विना भवेत् ।८४॥
तद्धितो योगभेदेन वाक्यं वा स्याद्
विभाषितम् ।
परिमाणाधिके तत्र प्रथमा शिष्यते
पुनः ॥८५॥
व्यतिरिक्तस्य साधुत्वे तदेव च
निदर्शनम् ।
युज्यतेऽङ्गीकृताधिक्यं तत् सर्वाभिर्विभक्तिभिः
॥८६॥
शुक्लादिषु मतुब्लोपो व्यतिरेकस्य
दर्शनात् ।
असाधुत्वनिवृत्त्यर्थं साधवस्ते
बिदादिवत् ॥८७॥
विशेषणाद् विशेष्येऽर्थे तद्भावाभ्युच्चये
सति ।
पुनश्च प्रतिसंहारे वृत्तिमेके
प्रचक्षते ॥८८॥
निमित्ते प्रत्ययः पूर्वो नानुप्राप्तो
निमित्तिना ।
निमित्तवति बुद्धेश्च न निमित्तसरूपता
॥८९॥
संस्कारसहिताद् ज्ञानान्नोपश्लेषः
स्मृतेरपि ।
व्यापारे तन्निमित्तानां न ग्राह्यं
स्याद् तथाविधम् ॥९०॥
अन्तःकरणवृत्तौ च व्यर्था बाह्यार्थकल्पना
।
तस्मादनुपकारो वा ग्राह्यं वा न
तथा स्थितम् ॥९१॥
अनुस्यूतेव संसृष्टेरर्थे बुद्धिः
प्रवर्तते ।
व्याख्यातारो विभज्याथ तां भेदेन
प्रचक्षते ॥९२॥
तदात्मन्यविभक्ते च बुद्ध्यन्तरमुपाश्रिताः
।
विभागमिव मन्यन्ते विशेषणविशेष्ययोः
॥९३॥
अबुधान् प्रति वृत्तिं च वर्तयन्तः
प्रकल्पिताम् ।
आहुः परार्थवचने त्यागाभ्युच्चयधर्मताम्
॥९४॥
अन्वयाद् गम्यते सोऽर्थो विरोधी
वा निवर्तते ।
द्व्यर्थमर्थान्तरे वापि तत्राहुरुपसर्जनम्
॥९५॥
उपायमात्रं नानात्वं समूहस्त्वेक
एव सः ।
विकल्पाभ्युच्चयाभ्यां वा भेदसंसर्गकल्पना
॥९६॥
वृत्तिर्वर्तयतामेवमबुधप्रतिपत्तये
।
भिन्नाः सम्बोधनोपायाः पुरुषेष्वनवस्थिताः
॥९७॥
वाचिका द्योतिका वापि सङ्ख्यानां
या विभक्तयः ।
तद्रूपेऽवयवे वृत्तौ सङ्ख्याभेदो
निवर्तते ॥९८॥
अभेदैकत्वसङ्ख्या वा तत्रान्यैवोपजायते
।
संसर्ग(र्गि)रूपं सङ्ख्यानामविभक्तं
तदुच्यते ॥९९॥
यथौषधिरसाः सर्वे मधुन्याहितशक्तयः
।
अविभागेन वर्तन्ते तां सङ्ख्यां
तादृशीं विदुः ॥१००॥
अगृहीतविशेषेण यथा रूपेण रूपवान्
।
प्रख्यायते न शुक्लादिभेदरूपस्तु(रूपन्तु)
गृह्यते ॥१०२॥
भेदरूपसमावेशे तथा सत्यविवक्षिते
।
भागः प्रकाशितः कश्चिच्छास्त्रेऽङ्गत्वेन
गृह्यते ॥१०३॥
सङ्ख्यासामान्यरूपेण तदा सोंऽशः
प्रतीयते ।
अर्थस्यानेकशक्तित्वे शब्दैर्नियतशक्तिभिः
॥१०४॥
अव्ययानां च यो धर्मो यश्च भेदवतां
क्रमः ।
अभिन्नव्यपदेशाहमन्तरालं तदेतयोः
॥१०५॥
अलुकश्चैकवद्भावस्तस्मिन् सति
न शिष्यते ।
स च गोषुचरादीनां धर्मोऽस्ति वचनान्तरे
॥१०६॥
जातौ द्विवचनाभावात् तद् वृत्तिषु
न विद्यते ।
प्रत्याख्याने तु योगस्य द्रव्ये
गोषुचरादयः ॥१०७॥
आश्रयाद् भेदवत्तायाः सर्वभेदसमन्वयः
।
द्रव्याभिधानपक्षोऽपि जात्याख्यायां
न विद्यते ॥१०८॥
सर्वद्रव्यगतिश्चैवमेकशेषश्च
नोच्यते ।
प्रत्याख्यातेऽन्यथा सूत्रे भिन्नद्रव्यगतिर्भवेत्
॥१०९॥
वृत्तौ यो युक्तवद्भावो वरणादिषु
शिष्यते ।
अभेदैकत्वसङ्ख्यायां गोदौ तत्र
न सिध्यति ॥११०॥
प्राग्वृत्तेर्युक्तवद्भावे षष्ठी
भेदाश्रया भवेत् ।
वृत्तौ सङ्ख्याविशेषाणां त्यागाद्
भेदो निवर्तते ॥१११॥
विद्यमानासु सङ्ख्यासु केचित्
सङ्ख्यान्तरं विदुः ।
अभेदाख्यमुपग्राहि वृत्तौ तच्चोपजायते
॥११२॥
व्यापारं याति भेदख्यैस्तत् स्वैरवयवैः
क्वचित् ।
आत्मा भेदानपेक्षोऽस्य क्वचिदेति
निमित्तताम् ॥११३॥
दास्याः पतिरिति व्यक्तो गोदाविति
च दृश्यते ।
व्यापारभेदः सङ्ख्यायास्तस्मादेवं
व्यवस्थितः ॥११४॥
द्व्यादीनां च द्विपुत्रादौ बाह्यो
भेदो निवर्तते ।
विभक्तिवाच्यः स्वार्थत्वान्निमित्तं
त्ववतिष्टते ॥११५॥
द्वित्वोपसर्जने सङ्घे द्विशब्दस्तत्र
वर्तते ।
सोऽयमित्यभिसम्बन्धादुभशब्दे
न तत्तथा ॥११६॥
उभयस्तस्य तुल्यार्थो वृत्तौ नित्यं
प्रयुज्यते ।
सूत्रेऽपि नित्यग्रहणं तदर्थमभिधीयते
॥११७॥
आपि के चापरार्थत्वान्नाभेद उपजायते
।
उभे इति ततः स्वार्थे भेदवृत्तिः
प्रयुज्यते ॥११८॥
स्त्रीत्वाभिधानपक्षेऽपि गुणभावविपर्ययः
।
स्वभावादपरार्थत्वात् तत्र भेदो
न हीयते ॥११९॥
तस्माद् द्विवचनाट्टापश्चोभयोऽन्यत्र
दृश्यते ।
प्रत्ययं तयपं हित्वा नास्त्युत्तरपदे
पुनः ॥१२०॥
प्राप्तिः प्रगृह्यसंज्ञाया न
स्यात् प्रत्ययलक्षणात् ।
कुमार्यगारे न ह्यस्ति समासो वचनान्तरे
॥१२१॥
एकद्वयोर्यञादीनां विभाषा लुङ्
न कल्पते ।
यौष्माकस्तावकश्चेति भेदाभावान्न
सिध्यति ॥१२२॥
दृष्टो गार्ग्यतरे भेदस्तया गर्गतरा
इति ।
युष्मत्पिता त्वत्पितेति तथादेशौ
व्यवस्थितौ ॥१२३॥
उपाधिभूता या सङ्ख्या प्रकृतौ समवस्थिता
।
आदेशैः संज्ञया वापि विभक्त्या
व्यज्यते विना ॥१२४॥
शौर्पिके मासजाते च परिमाणं स्वभावतः
।
उपाधिभूतामाश्रित्य सङ्ख्यां भेदेन
वर्तते ॥१२५॥
वयस्विनि परिच्छेदः क्रीते चापि
न गम्यते ।
इष्टो भेदादृते तत्र परिमाणमनर्थकम्
॥१२६॥
भिन्नस्याभेदवचनात् प्रस्थादिभ्यः
शसो विधिः ।
तद्धर्मत्वादभेदात् तु घटादिभ्यो
न दृश्यते ॥१२७॥
श्रूयते वचनं यत्र भावस्तत्र विशिष्यते
।
निवर्तते यद् वचनं तस्य भावो न विद्यते
॥१२८॥
कार्यं सत्ताश्रयं शास्त्रादप्रवृत्तिरदर्शनम्
।
वाक्ये दृष्टं यदत्यन्तमभावस्तस्य
वृत्तिषु ॥१२९॥
संज्ञाविषयभेदार्थं प्रसक्तादर्शनं
स्मृतम् ।
श्रूयमाणं तु वचनं विशिष्टमुपलभ्यते
॥१३०॥
अभावो वा लुको यत्र रूपवान् वा विधीयते
।
व्यभिचारान्निमित्तस्य तत्रासाधुः
प्रसज्यते ॥१३१॥
भेदः संख्या विशेषो वा व्याख्यातो
वृत्तिवाक्ययोः ।
सर्वत्रैव विशेषस्तु नावश्यं तादृशो
भवेत् ॥१३२॥
जातेश्च भेदहेतुत्वान्न लिङ्गेन
विशेष्यते ।
प्रधानं मृगदुग्धादौ गार्गीपुत्रे
न स क्रमः ॥१३३॥
अभेदे लिङ्गसंख्याभ्यां योगाच्छुक्लं
पटा इति ।
प्रसक्ते शास्त्रमारब्धं सिद्धये
लिङ्गसंख्ययोः ॥१३४॥
परार्थं शेषभावं यो वृत्तिषु प्रतिपद्यते
।
गुणो विशेषणत्वेन स सूत्रे व्यपदिश्यते
॥१३५॥
शब्दान्तरत्वाद् वाक्येषु विशेषा
यद्यपि श्रुताः ।
वृत्तेरभिन्नरूपत्वात् तेषु वृत्तिर्न
विद्यते ॥१३६॥
रूपाच्च शब्दसंस्कारः सामान्यविषयो
यतः ।
तस्मात् तदाश्रयं लिङ्गं वचनं च
प्रसज्यते ॥१३७॥
सलिङ्गं च ससङ्ख्यं च ततो द्रव्याभिधायिना
।
सम्बध्यते पदं तत्र तयोर्भिन्ना
श्रुतिर्भवेत् ॥१३८॥
भाविनो बहिरङ्गस्य वचनादाश्रयस्य
ये ।
लिङ्गसङ्ख्ये गुणानां ते सूत्रेण
प्रतिपादिते ॥१३९॥
विशेषवृत्तेरपि च रूपाभेदादलक्षितः
।
यस्माद् विशेषस्तेनात्र भेदकार्यं
न कल्पते ॥१४०॥
विशेष एव सामान्यं विशेषाद् भिद्यते
यतः ।
अभेदो हि विशेषाणामाश्रितो विनिवर्तकः
॥१४१॥
यद् यदाश्रीयते तत् तदन्यस्य विनिवर्तकम्
।
भेदाभेदविभागस्तु सामान्ये न निरूप्यते
॥१४२॥
अपोद्धारश्च सामान्यमिति तस्योपकारिणः
।
निमित्तावस्थमेवातस्तत् स्वधर्मेण
गृह्यते ॥१४३॥
अनिर्धारितधर्मत्वाद् भेदा एव
विकल्पिताः ।
निमित्तैर्व्यपदिश्यन्ते सामान्याख्याविशेषिताः
॥१४४॥
यदा तु व्यपदिश्येते लिङ्गसंख्ये
स्वभावतः ।
प्रयोगेष्वेव साधुत्वं वाक्ये
प्रक्रम्यते तदा ॥१४५॥
तत्र प्रयोगोऽनियतो गुणानामाश्रयैः
सह ।
सामान्यं यत् तदत्यन्तं तत्रैव
समवस्थितम् ॥१४६॥
न गोत्वं शाबलेयस्य गौरिति व्यपदिश्यते
।
शुक्लत्वं बाहुलेयस्य शुक्ल इत्यपदिश्यते
॥१४७॥
व्यतिरेके च सत्येवं मतुपः श्रवणं
भवेत् ।
लुगन्वाख्यायते तस्माद् रसादिभ्यश्च
नास्ति सः ॥१४८॥
यत्सोऽयमिति संबन्धाद्रूपाभेदेन
वर्तते ।
शुक्लादिवत् ततो लोपस्तद्रसादौ
न विद्यते ॥१४९॥
आवेशो लिङ्गसंख्याभ्यां क्वचिन्मञ्चादिवत्
स्थितः ।
सोऽयमित्यभिसंबन्धे स प्रष्ठादौ
न विद्यते ॥१५०॥
आश्रये लिङ्गसंख्याभ्यामाश्रितं
व्यपदिश्यते ।
विशेषणानां चाजातेरिति शास्त्रव्यवस्थया
॥१५२॥
निमित्तानुविधायित्वाद् ये धर्मा
भेदहेतुषु ।
त आश्रयेऽपि विद्यन्त इति बुद्धिर्निवर्त्यते
॥१५३॥
आख्यायते च शास्त्रेण लोकरूढा स्वभावतः
।
निमित्ततुल्या गोदादौ प्रवृत्तिर्लिङ्गसंख्ययोः
॥१५४॥
हरीतक्यादिषु व्यक्तिः सङ्ख्या
खलतिकादिषु ।
मनुष्यलुब्विशेषाणामभिधेयाश्रयं
द्वयम् ॥१५५॥
जातिप्रयोगे जात्या चेत् सम्बन्धमुपगच्छति
।
विशेषणं ततो धर्माञ् जातेस्तत्
प्रतिपद्यते ॥१५६॥
लुबन्ते सन्निपतितं जातेरन्यद्
विशेषणम् ।
लुबन्तस्य प्रधानत्वात् तद्धर्मैर्व्यपदिश्यते
॥१५७॥
नञ्समासबहुव्रीहिद्वन्दस्त्र्यतिशयेषु
ये ।
भेदा भाष्यानुसारेण वाच्यास्ते
लिङ्गसङ्ख्ययोः ॥१५८॥
यदि षष्ठीद्वितीयान्तान्निकृष्टात्
तरबादयः ।
न्यक्कारिणि स्युरुत्कृष्टे प्रकृतेः
स्यात् विलिङ्गता ॥१५९॥
काल्यां कालाद् द्वितीयान्तात्
काले काल्यास्तरब् भवेत् ।
न्यक्कर्तरि तथा गार्ग्ये गर्गेभ्यः
प्रत्ययो भवेत् ॥१६०॥
न्यक्कर्तृषु च गर्गेषु गार्ग्यात्
स्यात् तच्च नेष्यते ।
कुमार्याः स्वार्थिके ङीप् स्यात्
प्रकृत्यर्थो हि नाधिकः ॥१६१॥
षठ्यन्तादधिके तस्माद् गुणे स्वाश्रयवर्तिनि
।
उत्कृष्टसमवेतायां क्रियायां वा
विधीयते ॥१६२॥
उपात्तं च प्रकृत्यर्थो द्रव्यमेवाश्रयस्तयोः
।
सोऽयमित्यभिसंबन्धादभेदेन प्रतीयते
॥१६३॥
रूपाभेदाच्च तद् द्रव्यामाकाङ्क्षावत्
प्रतीयते ।
विशेषैर्भिन्नरूपैस्तदाश्रयैरिव
युज्यते ॥१६४॥
भिन्नरुपेषु यल्लिङ्गं विशेषेषु
व्यावस्थितम् ।
संख्या च ताभ्यां द्रव्यात्मा सोऽभिन्नो
व्यपदिश्यते ॥१६५॥
आश्रयः समवायी च निमित्तं लिङ्गसंख्ययोः
।
कर्तृस्थभावकः शेतिरतो भाष्य उदाहृतः
॥१६६॥
निमित्तमाश्रयत्वेन गृह्येत यदि
साधनम् ।
कर्मापदिष्टयोः प्राप्तिस्तत्र
स्याल्लिङ्गसंख्ययोः ॥१६७॥
शास्त्रे निर्मित्तभावेन समुदायादपोद्धृतः
।
स्त्र्यर्थस्तस्येच्छया योगः प्रकृत्या
प्रत्ययेन वा ॥१६८॥
स्त्रीशब्दो गुणशब्दत्वात् तुल्यधर्मा
सितादिभिः ।
गुणमात्रे प्रयुज्यते संस्त्यानवति
वाश्रये ॥१६९॥
स्त्र्यर्थः संस्त्यानवद् द्रव्यं
प्रकृत्यर्थश्च यद्यसौ ।
द्रव्योपलक्षणार्थत्वं संस्त्यानस्य
तथा सति ॥१७०॥
संस्त्यानेन क्वचिद् द्रव्यं दृष्टं
यदुपलक्षितम् ।
अनङीकृतसंस्त्यानात् तद्वृत्तेः
प्रत्ययो भवेत् ॥१७१॥
भूतादयः षडाख्याश्च संस्त्यानेनोपलक्षिते
।
ब्राह्मण्यादौ यदा वृत्तास्तेभ्यः
स्युः प्रत्ययास्तदा ॥१७२॥
तद्वन्तो हि प्रधानत्वात् प्रत्ययानां
प्रयोजकाः ।
सामानाधिकरण्येऽपि तस्माट्टाबादिसम्भवः
॥१७३॥
गुणमात्राभिधायित्वं स्त्रीशब्दे
वर्ण्यते यदा ।
प्रकृत्यर्थश्च संस्त्यानं स्वार्थिकाः
प्रत्ययास्तदा ॥१७४॥
संस्त्याने केवले वृत्तिः प्रकृतीनां
न विद्यते ।
तदाविष्टे ततो द्रव्ये गृह्यन्ते
समवस्थिताः ॥१७५॥
उपकारि च संस्त्यानं येषु शब्देष्वपेक्षितम्
।
तेभ्यष्टाबादयस्तच्च भूतादिष्वविवक्षितम्
॥१७६॥
संस्त्यानं प्रत्ययस्यार्थः शुद्धमाश्रीयते
यदा ।
तदा द्विवचनानेकप्रत्ययत्वं न
सिध्यति ॥१७७॥
जातिश्चेत् स्त्रीत्वमेवासौ भेदोऽन्यत्राविवक्षितः
।
यस्माद् भिन्नैरपि द्रव्यैस्तदेकं
सद् विशिष्यते ॥१७८॥
मात्राणां हि तिरोभावे परिमाणं
न विद्यते ।
कुमार्य इति तेन स्यात् कुमार्यां
भेदसम्भवात् ॥१७९॥
जातिसङ्खयासमाहारैर्यथैव सहचारिणि
।
द्रव्ये क्रियाः प्रवर्तन्त एकात्मत्वेऽप्यपेक्षिते
॥१८०॥
मूर्तिभ्यो मूर्तिधर्माणां तथाऽभेदस्य
दर्शनात् ।
समानाधिकरण्यं च क्रियायोगश्च
कल्पते ॥१८१॥
समानाधिकरण्ये तु मतुब्लोपादपेक्षिते
।
लुक् तद्धितलुकीति स्याल्लुक्
तत्राप्युपलक्षणम् ॥१८२॥
केषाञ्चित् त्यक्तभेदेषु द्रव्येष्वेव
विधीयते ।
संस्त्यानवत्सु टाबादिरभेदेन समन्वयात्
॥१८३॥
सामान्यभूतो द्रव्यात्मा परिच्छिन्नपरिग्रहः
।
क्रियाभिर्युज्यते भेदैर्भागशश्चावतिष्ठते
॥१८४॥
शुक्लादिष्वाश्रयद्रव्यं प्राधान्येनाभिधीयते
।
स्त्रीत्वं तु प्रत्ययार्थत्वादभिधाविषयो
यतः ॥१८५॥
सोऽयमित्यभिसम्बन्धादाश्रयं प्रतिपद्यते
।
स्त्रीत्वं स्वभावसिद्धो वा गुणभावविपर्ययः
॥१८६॥
साकाङ्क्षत्वाद् गुणत्वेन सामान्यं
वोपदिश्यते ।
व्यक्तीनामात्मधर्मोऽसावेकप्रख्यानिबन्धनः
॥१८७॥
एवम्भूता च सावस्था भागभेदपरिग्रहे
।
कृते बुद्ध्यैव भेदानामाश्रयत्वेऽवकल्पिते
॥१८८॥
निकृष्टेष्वपि भेदेषु व्यक्तिरूपाश्रये
ततः ।
लिङ्गप्रत्यवमर्शेन लिङ्गसंख्ये
प्रपद्यते ॥१८७॥
अन्तरेण चशब्दस्य प्रयोगं द्वन्द्वभाविनाम्
।
अविशिष्टार्थवृत्तित्वं रूपाभेदात्
प्रतीयते ॥१९०॥
विकल्पवति वा वृत्तिर्निवर्त्येऽर्थे
समुच्चिते ।
तेषामज्ञातशक्तीनां द्योतकेन नियम्यते
॥१९१॥
वृत्तौ विशिष्टरुपत्वाच्चशब्दो
विनिवर्तते ।
अर्थभेदेऽपि सारूप्यात् तच्चार्थेनापदिश्यते
॥१९२॥
चस्य चासत्त्वभूतोऽर्थः स एवाश्रीयते
यदि ।
तद्धर्मत्वं ततो द्वन्द्वे चादिष्वर्थकृतं
हि तत् ॥१९३॥
चार्थः शक्तेः क्वचिद् भेदात् कथञ्चित्
समवस्थितः ।
द्योतकाश्चादयस्तस्य वक्ता द्वन्द्वस्तु
तद्वताम् ॥१९४॥
विकल्पाद्यभिधेयस्य चार्थस्यान्यपदार्थता
।
द्योतकत्वान्न कल्पेत तस्मात्
सदुपलक्ष्यते ॥१९५॥
तत्र स्वाभाविकं लिङ्गं शब्दधर्मे
व्यपेक्षिते ।
शब्दः कश्चित् तमेवार्थं कथञ्चित्
प्रतिपद्यते ॥१९६॥
शब्दादर्थाः प्रतायन्ते स भेदानां
विधायकः ।
अनुमानं विवक्षायाः शब्दादन्यन्न
विद्यते ॥१९७॥
समुच्चितः स्याद् द्वन्द्वार्थो
गुणभूतसमुच्चयः ।
समुच्चयो वापि भवेद् गुणभूतसमुच्चितः
॥१९८॥
समुच्चितस्य प्राधान्ये लिङ्गसंख्ये
स्वभावतः ।
समुच्चयस्य प्राधान्ये शास्त्रं
स्यात् प्रतिपादकम् ॥१९९॥
समुच्चयवतोऽर्थस्य प्राधान्येऽप्यपरे
विदुः ।
निमित्तानुविधायित्वादसिद्धिं
लिङ्गसंख्ययोः ॥२००॥
समुच्चितनिमित्तत्वे चार्थस्यापगमेऽपि
वा ।
स्वाभावसिद्धे द्वन्द्वस्य लिङ्गसंख्ये
व्यवस्थिते ॥२०२॥
पदान्तरस्थस्यार्थस्य द्योतकत्वान्न
युज्यते ।
निपातो लिङ्गसङ्ख्याभ्यां द्वन्द्वस्त्वर्थस्य
वाचकः ॥२०३॥
निमित्तानुविधाने च द्रव्यधर्मानपेक्षणात्
।
गुणप्रधानभावेन क्रियायोगो न कल्पते
॥२०४॥
यस्य नास्ति क्रियायोगः स्वतन्त्रोऽसौ
न विद्यते ।
अर्थो द्वन्द्वस्य तत्र स्यादुपादानमनर्थकम्
॥२०५॥
समुच्चयवतोऽर्थस्य वाचको नानुवर्तते
।
निमित्तमपि चास्यार्थः स्वधर्मैर्युज्यते
ततः ॥२०६॥
बाह्यो नास्त्याश्रयो द्वन्द्वे
विशेषौ तत्र हि श्रुतौ ।
समुच्चयस्तदाधारस्तद्धर्मैर्व्यपदिश्यते
॥२०७॥
यो वावयवभेदाभ्यां भेदवद्भ्यामिवान्वितः
।
एकः समूहो धर्मान् स भागयोः प्रतिपद्यते
॥२०८॥
एकश्च द्वयात्मकोऽर्थोऽसौ भेदाभेदसमन्वितः
।
यौ भेदावाश्रितस्तत्स्थे लिङ्गसङ्ख्ये
प्रपद्यते ॥२०९॥
यथा स्वशब्दाभिहिते चैत्रार्थे
न प्रयुज्यते ।
चैत्रशब्दो बहुव्रीहावप्रयोगस्तथा
भवेत् ॥२१०॥
यथा गौरिति शुक्लादेरभिधानं न विद्यते
।
एवं यस्याभिसम्बन्धो गोभिस्तावत्
प्रतीयते ॥२११॥
सम्बन्धी नियतो रूढश्चित्राणां
न च विद्यते ।
गवां यथा वज्रपाणिस्त्र्यक्षो
वापि व्यवस्थितः ॥२१२॥
शब्दान्तरत्वाद् वाक्येषु विशेषा
यद्यपि श्रुताः ।
वृत्तिशब्दोऽन्य एवायं सामान्यस्याभिधायकः
॥२१३॥
अगोरचित्रगोश्चैव रूपभेदान्निवर्तकः
।
एवं चित्रगुविशेषाणां रूपाभेदात्तु
वाचकः ॥२१४॥
यथा चित्रगुरित्येतत्प्रयुक्ते
न प्रयुज्यते ।
एवं यदि स्यात् सामान्यं तस्य न
स्यात् प्रतिश्रुतिः ॥२१५॥
सर्वादयो विशेषास्तु प्रदेशानां
निवर्तकाः ।
यथा प्रदेशाः सामान्यप्रदेशान्तरबाधकाः
॥२१६॥
विभक्त्यर्थाभिधानाद् वा षष्ठी
नानुप्रयुज्यते ।
द्रव्यस्यानभिधानात्तु तच्छब्दोऽनुप्रयुज्यते
॥२१७॥
सामानाधिकरण्यं चेन्मतुब्लोपात्
प्रकल्पते ।
मतुपोऽपि तदर्थत्वादनवस्था प्रसज्यते
॥२१८॥
सम्बन्धस्य च सम्बन्धी सम्बन्धोऽन्यः
प्रसज्यते ।
विभक्त्यर्थप्रधाने च क्रियायोगो
न कल्पते ॥२१९॥
विभक्त्यर्थप्रधानत्वात् ततस्तत्रेति
न क्रिया ।
दृश्यादिः कर्मकर्त्रादिनिमित्तत्वाय
कल्पते ॥२२०॥
अन्तर्भवेच्च सम्बन्धः प्राधान्याभिहितः
कथम् ।
स प्रातिपदिकार्थश्च तथाभूतः कथं
भवेत् ॥२२१॥
असम्भवात्तु सम्बन्धे सम्बन्धसहचारिणि
।
जातिसङ्ख्यासमाहारकार्याणामिव
सम्भवः ॥२२२॥
सोऽयमित्यभिसम्बन्धाद् विशिष्टाश्रयवाचिनाम्
।
शुक्लादिवल्लिङ्गसङ्ख्ये शास्त्रारम्भाद्
भविष्यतः ॥२२३॥
भेदेन तु विवक्षायां सामान्ये वा
विवक्षिते ।
सलिङ्गस्य ससङ्ख्यस्य पदार्थस्यागतिर्भवेत्
॥२२४॥
साधुत्वं न विभक्त्यर्थमात्रे
वृत्तस्य दृश्यते ।
कृत्स्नार्थवृत्तेः साधुत्वमित्यर्थग्रहणं
कृतम् ॥२२५॥
सोऽयमित्यभिसम्बन्धाद् द्रव्यवृत्तिरयं
यदा ।
सलिङ्गस्य ससङ्ख्यस्य तदा साधुत्वमुच्यते
॥२२६॥
अन्तर्भूतविभक्त्यर्थे षष्ठी न
श्रूयते यथा ।
तथाऽश्रुतिः प्रसज्यते लिङ्गसङ्ख्याभिधायिनाम्
॥२२७॥
साधर्म्यमव्ययेन स्याद् बहुव्रीहेस्तथा
सति ।
लिङ्गसङ्ख्यानिमित्तस्य संस्कारस्यापवर्तनात्
॥२२८॥
प्रयुक्तेन च सम्बन्धाच्चैत्रादिश्रवणं
भवेत् ।
विना विभक्त्या सम्बन्धो विभक्त्या
विद्यते विना ॥२२९॥
अभिधानेऽपि सङ्ख्यायां संख्यात्वं
न निवर्तते ।
षष्ठ्यर्थस्याभिधाने तु स्यात्
प्रातिपदिकार्थता ॥२३०॥
अनुप्रयोगसिद्ध्यर्थं न विभक्त्यर्थकल्पना
।
वस्त्वन्तरमुपक्षिप्तमिति केचित्
प्रचक्षते ॥२३१॥
सम्बन्धिभिर्विशिष्टानां सम्बन्धानां
निमित्तता ।
सम्बन्धैर्वा विशिष्टानां तद्वतां
स्यान्निमित्तता ॥२३२॥
केचित् संयोगिनो दण्डाद् विषाणात्
समवायिनः ।
तद्वति प्रत्ययानाहुर्बहुव्रीहिं
तथैव च ॥२३३॥
भिन्नं सम्बन्धिभेदेन सम्बन्धमपरे
विदुः ।
निमित्तं सविभक्त्यर्थः समासेनाभिधीयते
॥२३४॥
प्रधानमन्यार्थतया भिन्नं स्वैरूपसर्जनैः
।
निमित्तमभिधेयं वा सर्वपश्चादपेक्ष्यते
॥२३५॥
स्वामिनि व्यतिरेकश्च वाक्ये यद्यपि
दृश्यते ।
प्राधान्य एव तस्येष्टो बहुव्रीहिर्विवक्षिते
॥२३६॥
गवां विशेषणत्वेन यदा तद्वान् प्रवर्तते
।
अस्यैता इति तत्रार्थे बहुव्रीहिर्न
विद्यते ॥२३७॥
यदा प्रत्यवमर्शस्तु तासां स्वामी
गवामिति ।
गोभिस्तदाभिसम्बन्धो निमित्तत्वाय
कल्पते ॥२३८॥
अपेक्षमाणः सम्बन्धं रूढित्वस्य
निवृत्तये ।
निमित्तानुविधायित्वात् तद्धर्मार्थः
प्रसज्यते ॥२३९॥
नानाचित्रा इति यथा निमित्तमनुरुध्यते
(वर्तते)।
नानाभूतेऽपि वृत्तः सन् बहुव्रीहिस्तथा
भवेत् ॥२४०॥
सम्बन्धिनि निमित्ते तु द्रव्यधर्मो
न हीयते ।
लिङ्गाभावो हि लिङ्गस्य विरोधित्वेन
वर्तते ॥२४१॥
संख्यावाँल्लिङ्गवांश्चार्थोऽभिन्नधर्मा
निमित्ततः ।
आसन्न एव द्रव्यत्वात् तद्धर्मैर्न
विरुध्यते ॥२४२॥
विभक्त्यर्थेन चाविष्टं शुद्धं
चेति द्विधा स्थितम् ।
द्रव्यं शुद्धस्य यो धर्मः स न स्यादन्यधर्मणः
॥२४३॥
द्रव्यमात्रस्य निर्देशे भेदोऽयमविवक्षितः
।
ग्रन्थे पूर्वत्र भेदस्तु द्वितीयेऽनुप्रदर्शितः
॥२४४॥
द्रव्यस्य ग्रहणं चात्र लिङ्गसंख्याविशेषणम्
।
द्रव्याश्रितत्वं हि तयोस्ततोऽन्यस्य
न सिध्यतः ॥२४५॥
सम्बन्धिभिन्नसम्बन्धपरिच्छिन्ने
प्रवर्तते ।
समासो द्रव्यसामान्ये विशिष्टार्थानुपातिनि
॥२४६॥
द्रव्यधर्मानतिक्रान्तो भेदधर्मेष्ववस्थितः
(ष्वशक्तितः) ।
भविष्यदाश्रयापेक्षे लिङ्गसङ्ख्ये
प्रपद्यते ॥२४७॥
शास्त्रप्रवृत्तिभेदेऽपि लौकिकार्थो
न भिद्यते ।
नञ्समासे यतस्तत्र त्रयः पक्षा
विचारिताः ॥२४८॥
शब्दान्तरेऽपि चैकत्वमाश्रित्यैव
विचारणा ।
अब्राह्मणादिषु नञः प्रयोगो न हि
विद्यते ॥२४९ ॥
प्राक् समासात् पदार्थानां निवृत्तिर्द्योत्यते
नञा ।
स्वभावतो निवृत्तानां रूपाभेदादलक्षिता
॥२५०॥
पाचकादिपदस्था चेन्नञा सम्बध्यते
क्रिया ।
तत्र सत्तानुपादानात् त्रिपक्षी
नोपपद्यते ॥२५२॥
सत्तयैवाभिसम्बन्धो यदि सर्वत्र
कल्प्यते ।
असन्निति समासेऽस्मिन् सत्तान्या
परिकल्प्यताम् ॥२५३॥
क्त्वान्ते च तुमुनन्ते च नञ्समासे
न दृश्यते ।
विशेषणविशेष्यत्वं नञा (नञः) सत्ताभिधायिना
॥२५४॥
क्रियायाः साधनाधारसामान्ये नञ्
व्यवस्थितः ।
ततो विशिष्टैराधारैर्युज्यते ब्राह्मणादिभिः
॥२५५॥
वृत्तौ यथा गताद्यर्थमुपादाय निरादयः
।
युज्यन्ते साधनाधारैर्नञ्समासेऽपि
स क्रमः ॥२५६ ॥
तत्रासति नञो वृत्तेर्ब्राह्मणक्षत्रियादिभिः
।
विशेषणविशेष्यत्वं कल्प्यते कुब्जखञ्जवत्
॥२५७॥
कामचारे च सत्येवमसतः स्यात् प्रधानता
।
गुणत्वमितरेषां च तेषां वा स्यात्
प्रधानता ॥२५८॥
प्राधान्येनाश्रिताः पूर्वं श्रुतेः
सामान्यवृत्तयः ।
विशेष एव प्रक्रान्ता ब्राह्मणक्षत्रियादयः
॥२५९॥
यथा गौरादिभिस्तेषामवच्छेदो विधीयते
।
असताप्यनभिव्यक्तं तादात्म्यं
व्यज्यते तथा ॥२६०॥
यथा सत्ताभिधानाय सन्नर्थः परिकल्प्यते।
तथा सत्ताभिधानाय निरुपाख्यो विकल्प्यते
॥२६१॥
क्षत्रियादौ पदं कृत्वा बुद्धिः
सत्तान्तराश्रया ।
जात्या भिन्नां ततः सत्तां प्रसक्तामपकर्षति
॥२६२॥
अभाव इति भावस्य प्रतिषेधे विवक्षिते
।
सोपाख्यत्वमनाश्रित्य प्रतिषेधो
न कल्पते ॥२६३॥
अनेकधर्मवचनैः शब्दैः सङ्घाभिधायिभिः
।
एकदेशेषु वर्तन्ते तुल्यरूपाः
स्वभावतः ॥२६४॥
यथैकदेशकरणात् कृत इत्यभिधीयते
।
अकृतश्चेति सङ्घातः स एवाब्राह्मणे
क्रमः ॥२६५॥
ब्राह्मणोऽब्राह्मणस्तस्मादुपन्यासात्
प्रसज्यते ।
अकृते वा कृतासङ्गादविशिष्टं कृताकृतात्
॥२६६॥
अमुख्यसम्भवे तत्र मुख्यस्य विनिवृत्तये
।
शास्त्रान्वाख्यानसमये नञ् प्रयुक्तो
विशेषकः ॥२६७॥
पदार्थानुपघातेन दृश्यते न विशेषणम्
।
अथ जातिमतोऽर्थस्य कश्चिद् धर्मो
निवर्तितः ॥२६८॥
अवश्यं ब्राह्मणे कश्चित् क्वचिद्
धर्मो न विद्यते ।
विशेषावचनात् तत्र नञः श्रुतिरनर्थिका
॥२६९॥
अविशिष्टस्य पर्यायो नञ्विशिष्टः
प्रसज्यते ।
अन्वाख्यानाद्धि साधुत्वमेवम्भूते
प्रतीयते ॥२७०॥
पदार्थानुपघातेन यद्यप्यत्र विशेषणम्
।
उपचारसतोऽर्थस्य सावस्था द्योत्यते
नञा ॥२७१॥
विशेष्येषु यथाभूतः पदार्थः समवस्थितः
।
तथाभूते तथाभावो गम्यते भेदहेतुभिः
॥२७२॥
निवृत्तेऽवयवस्तस्मिन् पदार्थे
वर्तते कथम् ।
नानिमित्ता हि शब्दस्य प्रवृत्तिरुपपद्यते
॥२७३॥
आराच्छब्दवदेकस्य विरुद्धेऽर्थे
स्वभावतः ।
शब्दस्य वृत्तिर्यद्यस्ति नञः
श्रुतिरनर्थिका ॥२७४॥
अथ स्वभावो वचनादन्वाख्येयत्वमर्हति
।
तद्वाच्यमप्रसिद्धत्वान्नञार्थो
विनिवर्त्यते ॥२७५॥
यद्यप्युभयवृत्तित्वं प्रधानं
तु प्रतीयते ।
प्रस्थानं गम्यते शुद्धे तदर्थेऽपि
न तिष्ठतौ ॥२७६॥
किमर्थमतथाभूते सति मुख्यार्थसम्भवे
।
भेदे ब्राह्मणशब्दस्य वृत्तिरभ्युपगम्यते
॥२७७॥
अयं पदार्थ एतस्मिन् क्षत्रियादौ
न विद्यते ।
इति तद्वचनः शब्दः प्रत्ययाय प्रयुज्यते
॥२७८॥
बुद्धेर्विषयतां प्राप्ते शब्दादर्थे
प्रतीयते ।
प्रवृत्तिर्वा निवृत्तिर्वा श्रुत्या
ह्यर्थोऽनुषज्यते ॥२७९॥
असम्यगुपदेशाद् वा निमित्तात्
संशयस्य वा ।
शब्दप्रवृत्तिर्न त्वस्ति लोष्टादिषु
विपर्ययम् ॥२८०॥
अनेकस्मादस इति प्राधान्ये सति
सिध्यति ।
सापेक्षत्वं प्राधानानामेवं युक्तं
त्वतल्विधौ ॥२८१॥
एकस्य च प्रधानत्वात् तद्विशेषणसन्निधौ
।
प्रधानधर्माव्यावृत्तिरतो न वचनान्तरम्
॥२८२॥
प्रधानमत्र भेद्यत्वादेकार्थो
विकृतो नञा ।
हित्वा स्वधर्मान् वर्तन्ते द्व्यादयोऽप्येकतां
गताः ॥२८३॥
ब्राह्मणत्वं यथापन्ना नञ्युक्ताः
क्षत्रियादयः ।
द्वित्वादिषु तथैकत्वं नञ्योगादुपचर्यते
॥२८४॥
एकत्वयोगमासज्य स धर्मः प्रतिषिध्यते
।
द्व्यादिभ्यस्तेषु तच्छब्दो वर्तते
ब्राह्मणादिवत् ॥२८५॥
आविष्टसङ्ख्यो वाक्येऽसौ यथा द्व्यादौ
प्रयुज्यते ।
वृत्तौ तस्य प्रधानत्वात् सा सङ्ख्या
न निवर्तते ॥२८६॥
प्रतिषेध्यो यथाभूतस्तथाभूतोऽनुषज्यते
।
वचनान्तरयोगे हि न सोऽर्थः प्रतिषिध्यते
॥२८७॥
अशुक्ल इति कृष्णादिर्यथार्थः
सम्प्रतीयते ।
सङ्ख्यान्तरं तथानेक इत्यत्राप्यभिधीयते
॥२८८॥
क्रियाप्रसङ्गात् सर्वेषु कर्मस्वङ्गीकृतेषु
च ।
एकस्मिन् प्रतिषिद्धेऽपि प्राप्तमन्यत्
प्रतीयते ॥२८९॥
क्रिया श्रुतिश्च प्रक्रान्ते
प्रसज्यप्रतिषेधने ।
पर्युदासे तु नियतं सङ्ख्येयान्तरमुच्यते
॥२९०॥
धात्वर्थः कर्मविषयो व्यपदिष्टः
स्वसाधनैः ।
अर्थात् सर्वाणि कर्माणि प्रागाक्षिप्यावतिष्ठते
॥२९१॥
निर्ज्ञातसाधनाधारे यत्राख्याते
प्रयुज्यते ।
अनेक इति पश्चाच्च तिष्ठतीत्यनुष्ज्यते
॥२९२॥
साध्यत्वात् तत्र सिद्धेन क्रिया
द्रव्येण लक्ष्यते ।
प्रागेवाङ्गीकृतं द्रव्यमतः पूर्वेण
भिद्यते ॥२९३॥
सङ्ख्यैव प्रतिषेधेन सङ्ख्यान्तरमपेक्षते
।
वाक्येऽपि तेन नैकत्वमात्रमेव
निवर्त्यते ॥२९४॥
स्नेहान्तरादवच्छेदा यस्तथासत्तेः
प्रतीयते ।
तैलेन भोजने प्राप्ते न त्वन्यदुपसेचनम्
॥२९५॥
एकार्थे वर्तमानाभ्यामसता ब्राह्मणेन
च ।
यदा जात्यन्तरं बाह्यं क्षत्रियाद्यपदिश्यते
॥२९६॥
श्यामेव शस्त्री कन्येति यथान्यद्
व्यपदिश्यते ।
असन् ब्राह्मण इत्याभ्यां तथान्ये
क्षत्रियादयः ॥२९७॥
असास्नो गौरिति यथा गवयो व्यपदिश्यते
।
जात्यन्तरं न गोरेव सास्नाऽभावः
प्रतीयते ॥२९८॥
तुल्यरूपं यथाख्यातं कण्टकै(कङ्कटै)र्भेदहेतुभिः
।
खदिरं जातिभेदेन खर्जूरात्(बर्बूरात्)
प्रतिपद्यते ॥२९९॥
अविद्यमानब्राह्मण्यो यादृशो ब्राह्मणो
भवेत् ।
अङ्गीकृतोपमानेन तथान्यार्थोभिऽधीयते
॥३००॥
अपरे ब्राह्मणादीनां सर्वेषां
जातिवाचिनाम् ।
द्रव्यस्यान्यपदार्थत्वे नञा योगं
प्रचक्षते ॥३०२॥
न चैवंविषयः कश्चिद् बहुव्रीहिः
प्रकल्पते ।
अगुरश्च इति व्याप्तिर्नञ्समासेन
यस्य न ॥३०३॥
द्वन्द्वैकदेशिनोरुक्ता परवल्लिङ्गता
यतः ।
अवर्षासु ततोऽसिद्धिरिष्टयोर्लिङ्गसंख्ययोः
॥३०४॥
विशेषणं ब्राह्मणादि क्रियासंबन्धिनोऽसतः
।
यदा विषयभिन्नं तत् तदाऽसत्त्व
प्रतीयते ॥३०५॥
ब्राह्मणत्वेन चासत्त्वादुच्यतेऽसत्तदन्यथा
।
असदित्यपि सत्त्वेन सतः सत्ता निवर्त्यते
॥३०६॥
सामान्यद्रव्यवृत्तित्वान्निमित्तानुविधायिनः
।
अयोगो लिङ्गसंख्याभ्यां स्याद्
वा सामान्यधर्मता ॥३०७॥
प्रागसत्त्वाभिधायित्वं समासे
द्रव्यवाचिता ।
निमित्तानुविधानं च न सर्वत्र स्वभावतः
॥३०८॥
निमित्तानुविधाने च क्रियायोगो
न कल्पते ।
तथाचाव्यपदेश्यत्वादुपादानमर्थकम्
॥३०९॥
असत्सामान्यवृत्तिर्वा विशेषैः
क्षत्रियादिभिः ।
प्रयुक्तैराश्रयैर्भिन्नो याति
तल्लिङ्गसङ्ख्यताम् ॥३१०॥
प्रागाश्रयो हि भेदाय प्रधानेऽभ्यन्तरीकृतः
।
पुनः प्रत्यवमर्शेन विभक्त इव दृश्यते
॥३११॥
समासे श्रूयते स्वार्थो येन तद्वास्तदाश्रयः
।
द्रव्यं तु लिङ्गसङ्ख्यावदसताभ्यन्तरीकृतम्
॥३१२॥
एकार्थविषयौ शब्दौ तस्मिन्नन्यार्थवर्तिनौ
।
असतैव तु भेदानां सर्वेषामुपसंग्रहः
॥३१३॥
ते क्षत्रियादिभिर्वाच्या वाच्या
वा सर्वनामभिः ।
यान्तीवान्यपदार्थत्वं नञो रूपाविकल्पनात्
॥३१४॥
विशेषस्याप्रयोगे तु लिङ्गसङ्ख्ये
न सिध्यतः ।
अवर्षादिषु दोषश्च हेमन्तोऽन्याश्रयो
यतः ॥३१५॥
आकृतिः सर्वशब्दानां यदा वाच्या
प्रतीयते ।
एकत्वादेकशब्दत्वं न्याय्यं तस्या
च वर्ण्यते ॥३१६॥
आविष्टलिङ्गता तस्यां स्याद् ग्राम्यपशुसङ्घवत्
।
द्रव्यभेदेऽपि चैकत्वात् तत्रैकवचनं
भवेत् ॥३१७॥
आश्रयाणां हि लिङ्गैः सा नियतैरेव
युज्यते ।
तथा च युक्तावद्भावे प्रतिषेधो
निरर्थकः ॥३१८॥
सर्वत्राविष्टलिङ्गत्वं लोकलिङ्गपरिग्रहे
।
विरोधित्वात् प्रसज्येत नाश्रितं
तच्च लौकिकम् ॥३१९॥
सामान्यमाकृतिर्भावो जातिरित्यत्र
लौकिकम् ।
लिङ्गं न सम्भवत्येव तेनान्यत्
परिगृह्यते ॥३२०॥
प्रवृत्तिरिति सामान्यं लक्षणं
तस्य कथ्यते ।
आविर्भावस्तिरोभावः स्थितिश्चेत्यथ
भिद्यते ॥३२१॥
प्रवृत्तिमन्तः सर्वेऽर्थास्तिसृभिश्च
प्रवृत्तिभिः ।
सततं न वियुज्यन्ते वाचश्चैवात्र
सम्भवः ॥३२२॥
यश्चाप्रवृत्तिधर्मार्थश्चितिरूपेण
गृह्यते ।
अनुयातीव सोऽन्येषां प्रवृत्तीर्विष्वगाश्रयाः
॥२२३॥
तेनास्य चितिरूपं च चितिकालश्च
भिद्यते ।
तस्य स्वरूपभेदस्तु न कश्चिदपि
विद्यते ॥३२४॥
अचेतनेषु संक्रान्तं चैतन्यमिव
दृश्यते ।
प्रतिबिम्बकधर्मेण यत्तच्छब्दनिबन्धनम्
॥३२५॥
अवस्था तादृशी नास्ति या लिङ्गेन
न युज्यते ।
क्वचित्तु शब्दसंस्कारो लिङ्गस्यानाश्रये
सति ॥३२६॥
कृत्तद्धिताभिधेयानां भावानां
न विरुध्यते ।
शास्त्रे लिङ्गं गुणावस्था तथा
चाकृतिरिष्यते ॥३२७॥
लिङ्गं प्रति न भेदोऽस्ति द्रव्यपक्षेऽपि
कश्चन ।
तस्मात् सप्त विकल्पा ये सैवात्राविष्टलिङ्गता
॥३२८॥
वचने नियमः शास्त्राद् द्रव्यस्याभ्युपगम्यते
।
यतस्तदाकृतौ शास्त्रमन्यथैव समर्थ्यते
॥३२९॥
वर्तते यो बहुष्वर्थो भेदे तस्य
विवक्षिते ।
स्वाश्रयैर्व्यपदिष्टस्य शास्त्रे
वचनमुच्यते ॥३३०॥
यदा त्वाश्रयभेदेन भेद एव प्रतीयते
।
आकृतेर्द्रव्यपक्षेण तदा भेदो
न विद्यते ॥३३१॥
अभेदे त्वेकश्ब्दत्वाच्छास्त्राच्च
वचने सति ।
एकशेषो न वक्तव्यो वचनानां च सम्भवः
॥३३२॥
ननु चानभिधेयत्वे द्रव्यस्य तदपाश्रयः
।
आकृतेरुपकारोऽयं द्रव्याभावान्न
कल्पते ॥३३३॥
व्यपदेशोऽभिधेयेन न शास्त्रे कश्चिदाश्रितः
।
द्रव्यं नाम पदार्थो यो न च स प्रतिषिध्यते
॥३३४॥
गुणभावोऽभिधेयत्वं प्रति द्रव्यस्य
नाश्रितः ।
उपकारी गुणः शेषः पदार्थ इति कल्पना
॥३३५॥
द्रव्ये न गुणभावोऽस्ति विना द्रव्याभिधायिताम्
।
आकृतौ वा प्रधानत्वमत एवं समर्थ्यते
॥३३६॥
कैश्चिद् गुणप्रधानत्वं नामाख्यातवदिष्यते
।
न वृत्तिवत् परार्थस्य गुणभावस्तु
वर्ण्यते ॥३३७॥
गुणभूतस्य नानात्वादाकृतेरेकशब्दता
।
सिद्धो वचनभेदश्च द्रव्यभेदसमन्वयात्
॥३३८॥
साधनं गुणभावेन क्रियाया भेदकं
यथा ।
आख्यातेष्वेकशब्दाया जातेर्द्रव्यं
तथोच्यते ॥३३९॥
एकत्वे तुल्यरूपत्वाच्छब्दानां
प्रतिपादने ।
निमित्तात् तद्वतोऽर्थस्य विशिष्टग्रहणे
सति ॥३४०॥
सोऽयमित्यभिसम्बन्धादाश्रयैराकृतेः
सह ।
प्रवृतौ भिन्नशब्दायां लिङ्गसंख्ये
प्रसिध्यतः ॥३४१॥
प्राक् च जात्यभिसंबन्धात् सर्वनामाभिधेयता
।
वस्तूपलक्षणाः सत्त्वे प्रयुज्यन्ते
त्यदादयः ॥३४२॥
पाकौ पाका इति यथा भेदकः कैश्चिदाश्रयः
।
इष्यते चानुपादानो धर्मोऽसौ गुणवाचिनाम्
॥३४३॥
आश्रयस्यानुपादाने केवलं लभते
यदि ।
आधारधर्मान् सामान्यं पुरस्तात्
तद्विचारितम् ॥३४४॥
जातौ पूर्वं प्रवृत्तानां शब्दानां
जातिवाचिनाम् ।
अशब्दवाच्यात् सम्बन्धाद् व्यक्तिरप्युपजायते
॥३४५॥
सोऽयमित्यभिसम्बन्धाज्जतिधर्मोपचर्यते
।
द्रव्यं तदाश्रयो भेदो जातेश्चाभ्युपगम्यते
॥३४६॥
मञ्चशब्दो यथाऽऽधेयं मञ्चेष्वेव
व्यवस्थितः ।
तत्त्वेनाह तथा जातिशब्दो द्रव्येषु
वर्तते ॥३६७॥
तत्र जातिपदार्थत्वं तथैवाभ्युपगम्यते
।
जातिरुत्सृष्टसङ्ख्या तु द्रव्यात्मन्यनुषज्यते
॥३४८॥
अस्येदमिति वा यत्र सोऽयमित्यपि
वा श्रुतिः ।
वर्तते परधर्मेण तदन्यदभिधीयते
॥३४९॥
यत् प्रधानं न तस्यास्ति स्वरूपमनिरूपणात्
।
गुणस्य चात्मना द्रव्यं तद्भावेनोपलक्ष्यते
॥३५०॥
जातौ वृत्तो यदा द्रव्ये स शब्दो
वर्तते पुनः ।
जातेरेव पदार्थत्वं न तदाभ्युपगम्यते
॥३५२॥
प्रवृत्तानां पुनर्वृत्तिरेकत्वेनोपवर्ण्येते
।
प्रतिपत्तेरुपायेषु न तत्त्वमनुगम्यते
॥३५३॥
अपृथक्छदवाच्यस्य जातिराश्रीयते
यदा ।
द्रव्यस्य सति संस्पर्शे तदा जातिपदार्थता
॥३५४॥
द्रव्यस्य सति संस्पर्शे द्रव्यमाश्रीयते
यदा ।
वाच्यं तेनैव शब्देन तदा द्रव्यपदार्थता
॥३५५॥
अपृथक्च्छब्दवाच्यापि भेदमात्रे
प्रवर्तते ।
यदा सम्बन्धवज्जाति: सापि द्रव्यपदार्थता
॥३५६॥
अत्यन्तभिन्नयोरेव जातिद्रव्याभिधायिनोः
।
अवाच्यस्योपकारित्व आश्रिते तूभयार्थता
॥३५७॥
आश्रिते त्वाश्रयकृतं भेदमभ्युपगच्छता
।
पुनश्चाप्येकशब्दत्वं जातिशब्देऽनुवर्णितम्
॥३५८॥
अनिर्ज्ञातस्य निर्ज्ञानं येन
तन्मानमुच्यते ।
प्रस्थादि तेन मेयात्मा साकल्येनावधार्यते
॥३५९॥
अनिर्ज्ञातं प्रसिद्धेन येन तद्धर्म
गम्यते ।
साकल्येनापरिज्ञानादुपमानं तदुच्यते
॥३६०॥
द्वयोः समानो यो धर्म उपमानोपमेययोः
।
समास उपमानानां शब्दैस्तदभिधायिभिः
॥३६१॥
आधारभेदाद् भेदो यः श्यामत्वे सोऽविवक्षितः
।
गुणोऽसावाश्रितैकत्वो भिन्नाधारः
प्रतीयते ॥३६२॥
गुणयोर्नियतो भेदः गुणजातेस्तथैकता
।
एकत्वेऽत्यन्तभेदे वा नोपमानस्य
सम्भवः ॥३६३॥
जातिमात्रव्यपेक्षायामुपमार्थो
न कश्चन ।
श्यामत्वमेकं गुणयोरुभयोरपि वर्तते
॥३६४॥
येनैव हेतुना श्यामा शस्त्री तत्र
प्रवर्तते(प्रतीयते) ।
स हेतुर्देवदत्तायाः प्रत्यये
न विशिष्यते ॥३६५॥
आश्रयाद् यो गुणे भेदो जातेर्या
चाविशिष्टता ।
ताभ्यामुभाभ्यां द्रव्यात्मा सव्यापारः
प्रतीयते ॥३६६॥
सोऽयमेकत्वनानात्वे व्यवहारः समाश्रितः
।
भेदाभेदविमर्शेन व्यतिकीर्णेन
वर्तते ॥३६७॥
श्यामेत्येवाभिधीयेत जातिमात्रे
विवक्षिते ।
शस्त्र्यादीनामुपादाने तत्र नास्ति
प्रयोजनम् ॥३६८॥
अशब्दवाच्यो यो भेद: श्याममात्रे
न वर्तते ।
श्यामेषु केषुचिद् वृत्तिर्यस्य
सोऽत्र व्यपेक्ष्यते ॥३६९॥
श्यामेषु केषुचित् किञ्चित् किञ्चित्
सर्वत्र वर्तते ।
सामान्यं कश्चिदेकस्मिन् श्यामे
भेदो व्यवस्थितः ॥३७०॥
तथाहि सति सौरभ्ये भेदो जात्युत्पलादिषु
।
गन्धानां सति भेदे तु सादृश्यमुपलभ्यते
॥३७१॥
गुणानामाश्रयाद् भेदः स्वतो वाप्यनुगम्यते
।
अनिर्देश्याद् विशेषाद्वा सङ्कराद्वा
गुणान्तरैः ॥३७२॥
उपमानं प्रसिद्धत्वात् सर्वत्र
व्यतिरिच्यते ।
उपमेयत्वमाधिक्ये साम्ये वा न निवर्तते
॥३७३॥
अन्यैस्तु मानं जात्यादि भेद्यस्यार्थस्य
वर्ण्यते ।
अनिर्ज्ञातस्वरूपो हि ज्ञेयोऽर्थस्तेन
मीयते ॥३७४॥
मितस्तु स्वेन मानेन प्रसिद्धो
यो गुणाश्रयः ।
आश्रयान्तरमानाय स्वधर्मेण प्रवर्तते
॥३७५॥
रूपान्तरेण संस्पर्शो रूपान्तरवतां
सताम् ।
भिन्नेन यस्य भेद्यानामुपमानं
तदुच्यते ॥३७६॥
धर्मः समानः श्यामादिरुपमानोपमेययोः
।
आश्रीयमाणप्राधान्यो धर्मेणान्येन
भिद्यते ॥३७७॥
शस्त्रीकुमार्योः सदृशः श्याम
इत्येवमाश्रिते ।
व्यपदेश्यमनेनेति निमित्तं गुणयो:
स्थितम् ॥३७८॥
यदा निमित्तैस्तद्वन्तो गच्छन्तीव
तदात्मताम् ।
भेदाश्रयं तदाख्यानमुपमानोपमेययोः
॥३७९॥
तत्त्वासङ्गविवक्षायां येषु भेदो
निवर्तते ।
लुप्तोपमानि तान्याहुस्तद्धर्मेण
समाश्रयात् ॥३८०॥
शस्त्र्यां प्रसिद्धं श्यामत्वं
मानं सा तेन मीयते ।
अन्या श्यामा तु तद्रूपा(त्वतद्रूपा)
तेनात्यन्तं न मीयते ॥३८१॥
शस्त्रीं स्वेन गुणेनातो मिमानामाश्रयान्तरम्
।
असमाप्तगुणं सिद्धेरुपमानं प्रचक्षते
॥३८२॥
उपमेये स्थितो धर्मः श्रुतोऽन्यत्रानुमीयते
।
श्रुतोऽथवोपमानस्थ उपमेयेऽनुमीयते
॥३८३॥
अधीयते ब्राहाणवत् क्षत्रिया इति
दृश्यते ।
उपमेयस्य भिन्नत्वाद्वचनं क्षत्रियाश्रयम्
॥३८४॥
साधारणं ब्रुवन् धर्मं क्वचिदेव
व्यवस्थितम् ।
सामान्यवचनः शब्द इति सूत्रेऽपदिश्यते
॥३८५॥
नाभेदेन न भेदेन गुणो द्विष्ठोऽभिधीयते
।
भिन्नयोर्धर्मयोरेकः श्रूयतेऽन्यः
प्रतीयते ॥३८६॥
नात्यन्ताय मिमीते यत् सामान्ये
समवस्थितम् ।
सादृश्यादुपमेयार्थः समीपे परिकल्प्यते
॥३८७॥
मानं प्रति समीपं वा सादृश्येन प्रतीयते
।
परिच्छेदाद्धि सादृश्यमिह मानोपमानयोः
॥३८८॥
एकजातिव्यपेक्षायां तदेवेत्यवसीयते
।
भेदस्यैव व्यपेक्षायामन्यदेवेति
गम्यते ॥३८९॥
कर्मत्वं करणत्वं च भेदेनैवाश्रितं
यतः ।
अत्यन्तैकत्वविषयान्न स्यात् तेनात्र
संशयः ॥३९०॥
भेदेन तुल्यरूपत्वाच्छालींस्तानिति
दृश्यते ।
जात्यभेदात् स एवायमिति भिन्नोऽभिधीयते
॥३९१॥
कथं ह्यवयवोऽन्यस्य स्यादन्य इति
चोच्यते ।
अत्यन्तभेदे नानात्वं यत्र तत्त्वं
न विद्यते ॥३९२॥
अभेदस्य विवक्षायामेकत्वं सङ्घसङ्घिनोः
।
सङ्घिनोर्न त्वभेदोऽस्ति तथान्यत्वमुदाहृतम्
॥३९३॥
तत्राभिन्नव्यपेक्षायामुपमार्थो
न विद्यते ।
यो हि गौरिति विज्ञाने हेतुः सोऽस्ति
गवान्तरे ॥३९४॥
व्यावृत्तानां विशेषाणां व्यापारे
तु विवक्षते ।
न कश्चिदुपकारोऽस्ति बुद्धेर्बुद्ध्यन्तरं
प्रति ॥३९५॥
किञ्चिद् यत्रास्ति सामान्यं यदि
भेदाश्च केचन ।
गोत्वं गोष्वस्ति सामान्यं भेदाश्च
शबलादयः ॥३९६॥
सामान्यं श्यामताद्येव तद्धि साधारणं
द्वयोः ।
तदेव सिद्ध्यसिद्धिभ्यां भेद इत्यपदिश्यते
॥३९७॥
श्यामत्वमेव सामान्यमन्येषामुभयोः
स्थितम् ।
सम्पूर्णत्वात् तदन्यस्माद् विशेष
इति गम्यते ॥३९८॥
आकृतौ वापि सामान्ये क्वचिदेव व्यवस्थिताः
।
श्यामादयोऽवसीयन्ते विशेषास्त
इहाश्रिताः ॥३९९॥
जातेरभेदे भेदे वा सादृश्यं तत्
प्रचक्षते ।
कश्चित् कदाचिदर्थात्मा तथोभूतोऽपदिश्यते
॥४००॥
योऽर्थ आश्रितनानात्वः स एवेत्यपदिश्यते
।
व्यापारं जातिभागस्य तत्रापि प्रतिजानते
॥४०२॥
जातिभागाश्रया प्रख्या तत्राभिन्ना
प्रवर्तते ।
व्यक्तिभागाश्रया बुद्धिस्तत्र
भेदेन जायते ॥४०३॥
अन्यत्र वर्तमानं सद् भेदाभेदसमन्वितम्
।
निमित्तं पुनरन्यत्र नानात्वेनेव
गृह्यते ॥४०४॥
आधारेषु पदन्यासं कृत्वोपैति तदाश्रयम्
।
स सादृश्यस्य विषय इत्यन्यैरपदिश्यते
॥४०५॥
परापेक्षे यथा भावे कारणाख्या प्रवर्तते
।
तथान्याधिगमापेक्षमुपमानं प्रचक्षते
॥४०६॥
गुरुशिष्यपितापुत्रक्रियाकालादयो
यथा ।
व्यवहारास्तथौपम्यमप्यपेक्षानिबन्धनम्
॥४०७॥
श्यामत्वमुपमाने चेद् वृत्तं वृत्तौ
प्रयुज्यते ।
उपमेयं समासेन बाह्यं तत्राभिधीयते
॥४०८॥
टाबन्त एव चैत्रादौ श्यामाशब्दस्तथा
भवेत् ।
सूत्रे च प्रथमाभावान्न श्यामाद्युपसर्जनम्
॥४०९॥
अथवैकविभक्तित्वाद् गुणत्वाद्
वोपसर्जनम् ।
नैव तित्तिरिकल्माष्यामिष्टः स्त्रीप्रत्ययो
भवेत् ॥४१०॥
सति शिष्टबलीयस्त्वाद् बाह्ये
ङीषि च सत्यपि ।
उपमानस्वरो न स्यात् तस्मात् स्त्र्यन्त:
समस्यते ॥४११॥
गुणे न चोपमानस्थे सापेक्षत्वं
प्रकल्पते ।
प्राधान्यस्य(प्रधानस्य) तथा न स्याद्
व्याघ्रादौ लिङ्गदर्शनम् ॥४१२॥
तस्मात् सति गुणत्वेऽपि प्राधान्यं
विग्रहान्तरे ।
नैवञ्जातीयकं शास्त्रे सम्भवत्युपसर्जनम्
॥४१३॥
उपमेयात्मनि श्यामे वर्तमानोऽभिधीयते
।
उपमानेष्वनिर्दिष्टः सामर्थ्यात्
सम्प्रतीयते ॥४१४॥
द्रव्यमात्रेऽपि निर्दिष्टे चन्द्रवक्त्रेऽनुगम्यते
।
विशिष्ट इव चन्द्रस्थो गुणो नोपप्लवादयः
॥४१५॥
भेदभावनयैतच्च समासेऽप्युपवर्ण्यते
।
विशिष्टगुणभिन्नेऽर्थे पदमन्यत्
प्रयुज्यते ॥४१६॥
यदि भिन्नाधिकरणो वचनादनुगम्यते
।
मृगीव चपलेत्यत्र पुंवद्भावो न
सिध्यति ॥४१७॥
अस्त्रीपूर्वपदत्वात् तु पुंवद्भावो
भविष्यति ।
तथैव मृगदुग्धादौ न चेत् स्त्र्यर्थो
विवक्ष्यते ॥४१८॥
शस्त्रीव शस्त्री श्यामेति देवदतैव
कथ्यते ।
तस्यामेवोभयं तस्मादुच्यते शास्त्रविग्रहे
॥४१९॥
पुंवद्भावस्य सिद्ध्यर्थं पक्षे
स्त्रीप्रत्ययस्य च ।
बह्वपेक्ष्यमतस्तस्यामुभयप्रतिपादनम्
॥४२०॥
श्यामा शस्त्री यथा श्यामा शस्त्रीकल्पेति
चोच्यते ।
तत्रोपमानेतरयोः श्यामेत्येतदपेक्ष्यते
॥४२१॥
अथ श्यामेव शस्त्रीयं श्यामेत्येवं
प्रयुज्यते ।
शस्त्री यथेयं श्यामेति तावदेव
प्रतीयते ॥४२२॥
उपलक्षणमात्रार्था गुणस्यास्य
यदि श्रुतिः ।
पृथग् द्वयोः श्रुतोऽप्येष नेष्टस्यार्थस्य
वाचकः ॥४२३॥
उपमेयं तु यद् वाच्यं तस्य चेत्
प्रतिपादने ।
सव्यापारा गुणास्तत्र सर्वस्योक्तिः
सकृछ्रुतौ ॥४२४॥
प्रकाराधारभेदेन विशेषे समवस्थितः
।
शब्दान्तराभिसम्बन्धे सामान्यवचनः
कथम् ॥४२५॥
सादृश्यमात्रं सामान्यं द्विष्ठं
कैश्चित् प्रतीयते ।
गुणो भेदेऽप्यभेदेन द्विवृत्तिर्वा
विवक्षितः ॥४२६॥
व्यापारो जातिभागस्य द्रव्ययोर्वाभिधित्सितः
।
रूपात् सामान्यवाचित्वं प्राग्वा
वृत्तेरुदाहृतम् ॥४२७॥
व्याघ्रशब्दो यदा शौर्यात् पुरुषार्थोऽवतिष्ठते
।
तदाधिकरणाभेदात् समासस्यास्ति
सम्भवः ॥४२८॥
शूरशब्दप्रयोगे तु व्याघ्रशब्दो
मृगे स्थितः ।
भिन्नेऽधिकरणे वृत्तेस्तत्र नैवास्ति
सम्भवः ॥४२९॥
सामानाधिकरण्येऽपि गुणभेदस्य सम्भवात्
।
प्रयोगः शूरशब्दस्य समासेऽप्यनुषज्यते
॥४३०॥
पूजोपाधिश्च यो दृष्टः कुत्सनोपाधयश्च
ये ।
तेषां भिन्ननिमित्तत्वान्नियमार्था
पुनः श्रुतिः ॥४३१॥
असम्भवेऽपि वा वृत्तेः स्यादेतल्लिड्गदर्शनम्
।
अच्वेरिति यथा लिड्गमभावेऽपि भृशादिषु
॥४३२॥
वत्यन्तावयवे वाक्ये यदौपम्यं
प्रतीयते ।
तत्प्रत्ययविधौ सूत्रे निर्देशोऽयं
विचार्यते ॥४३३॥
क्रियेत्युपाधिः प्राथम्यात् प्रकृत्यर्थस्य
यद्यपि ।
न प्रातिपदिकं तत्र क्रियावाच्युपपद्यते
॥४३४॥
सत्त्ववृत्तस्य शेषे वा तृतीया
साधनेऽपि वा ।
तिङामसत्त्ववाचित्वादुभयं तन्न
विधते ॥४३५॥
पाकादयस्तृतीयान्ताः सत्त्वधर्मसमन्वयात्
।
न क्रियेत्यपदिश्यन्ते कृत्वोर्थप्रत्यये
यथा ॥४३६॥
ये चाव्ययकृतः केचित् क्रियाधर्मसमन्विताः
।
तेषामसत्त्ववाचित्वं तिङन्तैर्न
विशिष्यते ॥४३७॥
कृत्वसुज्विषया यापि शयितव्यादिषु
क्रिया ।
उपमानोपमेयत्वं तत्रात्यन्तमसम्भवि
॥४३८॥
न केवलौ द्रव्यगुणौ तद्वान् वाप्युपमीयते
।
शयितव्यादिभिस्तेषु नोपमार्थोऽस्ति
कश्चन ॥४३९॥
उपमानोपमेयत्वे द्रव्ये चानुक्तधर्मिणि
।
निमित्तत्वेन गम्यन्ते रूढयोगाः
क्रियागुणाः ॥४४०॥
होतव्यसदृशो होतेत्यत्राप्यर्थो
न विद्यते ।
विरोधात् क्रियया तस्मात् क्रियावान्
नोपमीयते ॥४४१॥
क्रिया समानजातीया तद्भावान्नोपमीयते
।
जातिभेदेऽपि पाकेन(वा केन) भिन्नाः
पाकादयः क्रियाः ॥४४२॥
आधारभेदाद् भिन्नायामुपमानस्य
सम्भवः ।
अध्येतव्येन विप्राणां तुल्यमध्ययनं
विशाम् ॥४४३॥
अर्थात् प्रकरणाद् वापि यत्रोपेक्ष्यं
प्रतीयते ।
सामर्थ्यादनपेक्षस्य तस्य वृत्तिः
प्रसज्यते ॥४४४॥
तैलपाकेन तुल्ये च घृतपाके विवक्षिते
।
क्रियावदपि कार्याणां दर्शनात्
प्रत्ययो भवेत् ॥४४५॥
अतिङ्ग्रहणमेवं तु समासस्य निवर्तकम्
।
गमनं कारकस्येति ण्वुल्यन्यस्मिन्न
संभवेत् ॥४४६॥
सर्वस्य परिहारार्थं समुदायत्वमाश्रितम्
।
शुद्धायाः संभवान्न स्यात् क्रियाया
ब्राह्मणादिषु ॥४४७॥
उपमानविवक्षायां स्वधर्मश्च निवर्तते
।
क्रियाया न श्रुताद् यस्मादुपमानं
समाप्यते ॥४४८॥
तृतीयोऽप्याश्रितो भेदो धर्मः
साधारणो द्वयोः ।
व्यापारवान् न कृत्स्नस्य साम्यं
कृत्स्नेन विद्यते ॥४४९॥
द्रव्ये वापि क्रियायां वा निमित्तात्
तत् प्रकल्पते ।
क्रियाणां विधमानत्वाद् वृत्तिर्न
स्याद् गवादिषु ॥४५०॥