अबलायाः अध्यात्मशिक्षणम्


     चैत्रमासः-२००५         


             करतलरेखाः सुष्ठु अवलोक्य गणयित्वा ,नेत्रे निमील्य किमपि उच्चारयन्त: भूतभविष्यद्वर्तनानविषयान् निवेदयन्ति हस्तसामुद्रिकापण्डिताः। परं मैलारय्य: ततो अपि महान् । मुखस्य अध्ययनमात्रेण तत्रत्यानां  चिह्नानां व्याख्यानं कर्तुं समर्थ: स: । परं तेन  वर्तमानमात्रम् अधिकृत्य  कथ्यते, न तु भूतस्य  भविष्यत: वा विषये । तत्रापि स: केवलं स्वपत्न्याः सरस्वत्या: मुखम् अध्येतुम् शक्नोति।  तत् तत् दिने  दृष्टानि चिह्नानि सूक्ष्मतया परिशीलयन् तत्र जाताभिः रेखाभिः तस्याः अद्यतन मनःस्थितिं निश्चिनोति स:।( यथा- यदि ललाटे  तिर्यक् रेखा: दृष्टा: तर्हि अस्वास्थ्यम् , लम्बा: रेखा: दृष्टा: चेत् कोप: नासिका सङ्कुचिता चेत् मात्सर्यम्, कर्णयो: रक्तता दृष्टा चेत् संशय:...... इत्यादि)
               एकदा तेन अपि पराजय: अङ्गीकरणीय: अभवत्।  तत् दिने सरस्वत्या: मुखं तदा तदा जलस्थस्य मीनस्य इव पुनः पुनः उद्घाट्यते स्म पिधीयते स्म च । मैलारय्यस्य मुखसामुद्रिकासूच्याम् एतादृशस्य लक्षणस्य तु को अपि अर्थः वर्णित: नासीत् अतः तेन किमपि न ज्ञातम् । अन्ततो गत्वा स: धैर्येण तां पृष्टवानेव-"अद्य किमभवत् सरसि? कुत: निरुत्साहिनी दृश्यते भवती ?"इति। 
          प्लिच्!! गृहगोधिका इव शब्दं कृतवती । सरस्वती । त्रिवारम् ओष्ठयो: सञ्चालनं कृत्वा " आवयोरपि  वार्धकं  सन्निहितं ननु? इति उक्तवती । ततश्च पत्युः मुखं तथा  अपश्यत् यत् स्वस्य वार्धकप्राप्ते: कारणं सः एव  इतिवत्। विस्मित: अपि मैलारय्यः गृहस्थ आश्रमे मौनमेव सर्वत्र साधनम्" इति अनुभवात् मन्यमानः प्रत्युत्तरं किमपि  न अवदत् । 
           " पश्यतु , पुत्रा: प्रौढाः जाताः । आरत्या: विवाहो अपि जात: । अनन्त: स्वस्य उद्योगे व्यग्र: अस्ति।  अन्ये अपि स्वीयेषु व्यवहारेषु व्यापृता: । मयाः निर्धार: कृत: यत् इत: परं मम लक्ष्यं तु अध्यात्मदिशि इति।"  मैलारय्य: भीतः । यतः पत्न्याः या कापि योजना भवतु नाम सा अतितीक्ष्णा तीव्रपरिणामकारिणी च भवति एव इति अनुभवेन जानाति स्म सः। काषायवस्त्रं ,कमण्डलु: ,विभूतिः रुद्राक्षमाला, जपातपोजटादिकं च स्मृत्वा एव स: अकम्पत। अत: .... किं करणीयमिति चिन्तितवती? " इति  कम्पमानेन स्वरेण अपृच्छत् च ।  
             अस्माकम् अत्युत्तमः अध्यात्मग्रन्थ: क:? सरस्वती पृष्टवती।
 पत्नी अध्यात्मरता चेत् स्वस्य भोजनस्य का गति: इति महत्यां चिन्तायां पतित: मैलारय्यस्ते उत्तमस्य मध्यमस्य अधमस्य वा ग्रन्थस्य चिन्तने समर्थः न आसीत् । तस्य निवृत्तिपर्यन्तं जीवनं त्वरामयं यापितम्  आसीत् । सर्वदा अर्धपक्वमेव किमपि भुक्त्वा त्वरया एव लोकयानं ग्रहितुं  धावति स्म सः । परन्तु वर्षद्वयात्तु भोजनविषये सः नितरां तॄप्त: आसीत् । द्वादशवादने मृष्टान्नभोजनम् , चतुर्वादने रुचिकर: अल्यापाहार:। स्वेन अभिलषितं खाद्यं  कारयित्वा खादित्वा सन्तृप्त्या निद्राति स्म सः ।  एतादॄशस्य सुयोगस्य अकस्मात् समाप्तिसूचनायां कथं वा स: उद्ग्रन्थस्य  विषये  चिन्तयेत्....? 
           " हुँ..... भवता तदपि  न ज्ञायते । भगवद्गीता ननु.....?"

             तस्य श्रवणेन कण्ठपर्यन्तम् आगतः मैलारय्यस्य श्वास: नाभि: गत: ! " एतावदेव खलु। पठतु नाम । एकवारं नैव, दशवारं पठतु । मम का हानि: ?" इति भावयन् सः उक्तवान्- "हेहे..... गीताया: व्याख्यानसहितं नूतनं पुस्तकम् आनयानि किम् ...? सम्पूर्णानन्देन  गीतायज्ञे तदेव उपयुज्यते....।" 
              पुस्तकं  मया पुर्वमेव आनीतम् । नाहम् एककिनी एतत् करोमि । अन्या: अपि  काश्चन अध्यात्मविषये आसक्ता: कारणीया: इति  मम आशा । अतः प्रतिगुरुवासरं मध्याह्ने  त्रिवादने मेलनं निश्चितं अस्ति । प्रतिवेशिन्यः परिचिता: सख्य: चेति सर्वा: महिला:  आगमिष्यन्ति।  मिलित्वैव गीतापठनं करिष्यते । आदौ अस्मद् गृहे।  तदनन्तरं एक एक सप्ताहे  एकैकस्या: गृहे " इति सरस्वती  अवदत्।
          तत: गीतावाचनस्य सज्जता मगता सम्भ्रमेण प्राचलत्।  गृहस्य कोणे कोणे  स्थिता: धूलिकणा: ऊर्णनाभजालादय:  अपसारिता: । जवनिका: समीकृत्य स्थापिता:। अन्त: स्थिता: सुखासनम्, उत्पीठिका , आसन्द: इत्यादय: गृहात् बहि: प्राकारस्य अन्त: तात्कालिकतया आश्रयं प्राप्नुवन्। 
             मैलारय्य: पत्न्या: सर्वेषु कार्येषु सहकुर्वन्  आसीत् । परन्तु  यदा सरस्वती _ " बृहत् आस्तरणं त्रिंशत्संख्याका: स्थालिका: ,चषकाः चमसाश्च भाटकार्थम्  आनीयन्ताम् " इति आदिष्टवती तदा तु नितरां  विस्मित: अभवत्। भवतु नाम आस्तरणं ,  परम् अध्यात्मरतानां स्थालिकाचमसादय: कुत: ? इति प्रष्टुं यद्यपि इच्छा आसीत्  तस्य, तथापि "मौनेन कलहो नास्ति" इति वचनम् अनुसृत्य तया आदिष्टम्   सर्वम् आनीतवान् स:। तत:स्वयं च तत् दिने  सार्धत्रिवादने एव  सार्वजनिकवाचनालयं गत्वा उपविष्ट:।
            यथाकालं गृहास्यान्त: सम्मिलिता: गीतावाचनकर्त्र्य: । प्रकोष्ठे  उत्पीठिकाया: उपरि स्थापित: अलङ्कृत: कृष्ण: सर्वाभि:  नतः । भगवत:  पुरत: ज्वालिता ’दर्बारगन्धविर्तिका  सुगन्धं विकिरति स्म। नैवेद्यरुपेण समर्पणाय पुरत:  संस्थापितं शाकान्नं  जामूनखाद्यं च सर्वा: सकुतूहलम् अपश्यन् । अधुना सर्वा:  सम्पूर्णानन्दस्य  गीतायज्ञशैलीम् अनुसृत्य एककण्ठेन "ॐ"  इति प्रणवस्य उच्चारणं  कुर्वत्य: ध्वनिम्  अवरोहणात् तारकं प्रति  तथा   नीतवत्य:  यत्  श्रुत्वा गृहसमीपस्था: कमपि  अपायसूचकं  भयङ्करं ध्वनिं  मतवन्त: । एवं निश्चितम् आसीत् यत्  महिलाः  पठन्ति  इत्यत:  गीताया:  मन्त्रवद् पठनं न भवेत्, अपि तु गीतवत्  रागेण गातव्यम् इति । परन्तु  तथा गानावसरे  तत्र उपस्थिताभिः अष्टाविंशत्या महिलाभि:  अष्टाविंशतिं श्रुती: आश्रित्य गीतम्। तस्य  परिणामतः गीताया: प्रथमाध्यायस्य वाचनसमाप्तिवेलायां मैलारय्यस्य गृहस्य पुरत:  अस्मिन्  गृहे कोऽपि अनर्थ: प्रवृत्त: स्यात्;  सन्तापसूचनं  वा अस्माभिः  कर्तव्यम् इति धिया शतश: जना: सम्मिलिताः ।  तदा सरस्वती  बहिः आगत्य प्रवृत्तं निवेद्य तान्  जनान्  प्रेषयितुमपि यत्नम् अकरोत्। 
              एतादृशेभ्य: अल्पक्लेशेभ्य: सरस्वती न विचलिता अभवत्।  तस्या: तु कार्य साधनच्छलं दृढम् आसीत् । सा सप्ताहे  एकवारं पत्यु: पुत्राणां च कृते पथ्यभोजनं कृत्वा परिवेष्य अल्पाहारम् असज्जीकृत्य एव गृहात् निर्गच्छति स्म गीतापारायणाय किमर्थं मम एष: उपवास: ? इति प्रष्टव्यं इति चापलं  मैलारय्यस्य । परं सरस्वती इदमिदानीं  अस्मिन् लोके एव नास्ति इतिवत्  व्यवहरति स्म । किमपि  पृष्टं चेदपि  ’कर्मण्यवाधिकारस्ते .......’ इति वा ’वांसासि जीर्णानि ...’ इति वा  गीताया: पङ्क्तिं वदन्ती उत्तरं यच्छति स्म।  अतः तया सह आलापप्रयत्नमेव त्यक्तवान् मैलारय्यः। 
          चत्वारः सप्ताहाः अतीता: मैलारय्यस्य  शरीरभारः स्वयमेव न्यूनतां गत:। पुत्राः  तु कामत्-अल्पाहारगृहम् अवलम्ब्य सुखेन आसन्  । एतत् मध्ये कदाचित् अकस्मात् सरस्वत्याः बहिर्गमनं  स्थगितम् अभवत् । ततः सप्ताहत्रयं यावत्  तया गीतावाचनं  यदा स्वगृहे  एव  व्यवस्थापितं ,न तु अन्यत्र तदा तु गृहे  सर्वैः   सन्देहगन्ध: आघ्रात: । पुत्रा: परस्परं मुखं पश्यन्त: दृष्टिसङ्केतेन एव  तत् दिने  चलनचित्रदर्शनाय गमनं निश्चितवन्त: । मैलारय्यस्तु  परमप्रियाम् अपि  मद्याह्ननिद्रां परित्यज्य दिशम्  अजानन् इव इतस्तत:  अटति स्म । 
                  एकदा गुरुवासरे  प्रात:  उत्थाय सरस्वती बहूनि  पुस्तकानि एकस्य उपरि एकं चेति सम्यक् स्थापयित्वा रज्ज्वा  बन्धनं कृतवती । समानाकाराणि   तानि पुस्तकानि दृष्टवत:  मैलारय्यस्य  संशय:  उत्पन्न: । स: कुतूहलेन अपृच्छत्- " कानि एतानि पुस्तकानि?" इति 
         "गीतापुस्तकानि। रज्ज्वा बद्ध्वा स्थापितवती । एतानि उपरि अट्टे स्थापयतु। अद्य आरभ्य गीतावाचनं नैव भवति" -  सरस्वती उवाच। 
            महता उत्साहेन आरब्धस्य आध्यामिकसत्कारस्य अल्पायुस्त्वस्य कारणानि विलम्बेन ज्ञातानि । सदस्यासु काश्चन्  गीतापुस्तकानि न क्रीतवत्य: इति । सरस्वत्या एव  विंशतिं  प्रतिकृती: क्रीत्वा वितीर्णा: इति । आरम्भदिनेषु यथासमयम् आगता: अपि सदस्या: दिनेषु गच्छ्त्सु प्रसादवितरणसमये एव आगच्छन्ति स्म इति तन्नाम तासां लक्ष्यं तु तत्र वितीर्यमाणप्रसादविषये, न तु गीता विषये ! श्लोकाध्ययनापेक्षया  खाद्यपेयानां निर्माणे एव स्पर्धा अधिका जाता ।  अत: व्ययः अपि  अत्यधिकः जातः।  तादृशम् अतिरिक्तं  व्ययभारं वोढुम् अनिच्छन्त: तासां पतयः  पत्नी:  आक्षिप्तवन्त: । अत: ता: सर्वा: गृहे  एव स्थितवत्य: इति ।  अन्ततो गत्वा अध्ययनं अनुवर्तयितुं  सरस्वत्या स्वगृहे  एव प्रतिसप्ताहं कक्ष्यां  व्यवस्थापयन्त्या प्रयत्न: कृत: । परन्तु सोऽपि  विफलः जात: इति । 
           "एतां  चिटिकां  स्वीकरोतु । अत्र  यत्  लिखितं   तदनुसृत्य सर्वाभ्य: धनं प्रापयतु। सर्वस्य उत्तरदायित्वं मम एव आसीत्  खलु" इति सरस्वती पतिम् आदिदेश।  मैलारय्य  चिटिकाम् अपश्यत्।  सूक्ष्मावलोकनेन स: ज्ञातवान्  यत् सा  सा आवलिः आसीत् यत्र यदा  मातरः  अध्यात्मनिरताः आसन्  तदा बहिः  क्रीडद्भि: तदपत्यै:  भञ्जितानां वातायनकाचकानां  पातितानां  उद्यान- व्रतीनां मोचितानां  पञ्जरस्थशुकानां, नाशितानां  पुष्पकुण्डानां  तादृशानाम् अन्येषां वा  मूल्यपूरणाय प्रत्यर्पणीयस्य धनस्य विवरम् अस्ति । मैलारय्यः  दीर्घं नि:श्वसन् यावत् धनस्यूते विद्यमानं  धनं गणितवान् तावत् कोणे उत्पीठिकायां स्थित:  कृष्णः स्मयमानः आसीत् ।  



                                         (संस्कृतानुवादः- चारुमति:)
									॥ इति शम्॥